ضرورتی انكارناپذیر

دایرهٔ المعارف ها و دانشنامه ها, گونه ای از كتاب های مرجع اند كه دیرباز در فرهنگ ایران حضور داشته اند اگر از گذشته های دور شروع كنیم ردپای این گونه آثار را حتی در دوران پیش ازاسلام نیز می یابیم كه «دین كرت» از جمله آنهاست

● به بهانه چاپ نخستین دانشنامه زبان و ادب فارسی

اواخر سال گذشته بود كه شنیدیم جلد نخست دانشنامه زبان و ادب فارسی به سرپرستی دكتر اسماعیل سعادت، منتشر شده است. شنیدن این خبر برای اهالی ادبیات فارسی، بسیار شیرین بود، چرا كه جای خالی یك فرهنگ اختصاصی همواره در زبان و ادبیات فارسی به چشم می خورد و انتشار این مجموعه، نویدتوجه بیشتر پژوهشگران و محققان به مقوله دایرهٔ المعارف نویسی است.

دراین نوشته، نگاهی خواهیم داشت به جایگاه و ویژگی های دانشنامه درعرصه آموزش و پژوهش.

دایرهٔ المعارف ها و دانشنامه ها، گونه ای از كتاب های مرجع اند كه دیرباز در فرهنگ ایران حضور داشته اند. اگر از گذشته های دور شروع كنیم ردپای این گونه آثار را حتی در دوران پیش ازاسلام نیز می یابیم كه «دین كرت» از جمله آنهاست. مفاتیح العلوم، كشاف اصطلاحات الفنون و... به عنوان كتاب هایی كه اختصاصاً یا به طور عمومی به مفاهیم رایج در یك علم یا كل معارف می پردازند، نوعی دانشنامه بوده اند كه البته با گذشت زمان، شكل پرداخت پژوهشگران و نویسندگان به این گونه آثار تغییر كرد. در دوران معاصر دایرهٔ المعارف ها با توجه به شكل تدوین و تألیفشان به چند دسته تقسیم می شوند. برخی از آنها دایرهٔ المعارف های عمومی اند كه به شكل كلی حوزه های مختلف را در بر می گیرند و برخی اختصاصی كه به یك موضوع خاص می پردازند. دكتر تقی پورنامداریان ، استاد ادبیات فارسی و پژوهشگر در تعریف دایرهٔ المعارف می گوید: «دایرهٔ المعارف ، معرفتی درباره یك حوزه علمی خاص مطرح می كند ودر موضوعات مختلف مربوط به آن مقاله دارد».

لغتنامه دهخدا كه درواقع نه فقط یك لغتنامه، بلكه مجموعه ای ازمعارف در حوزه های مختلف است و نیز دایرهٔ المعارف لاروس و مصاحب، مشهورترین آثار این حوزه اند كه البته از زمان تألیف هر كدام از آنها مدتها می گذرد. به تعبیر بسیاری از كارشناسان ،با اینكه تألیف كتاب هایی مشابه دانشنامه و دایرهٔ المعارف ها از گذشته در ایران سابقه داشته، اما در حقیقت شیوه اصلی دانشنامه نویسی از اروپا آمده است و اروپاییان از همان آغاز انواع دایرهٔ المعارفها رانوشته اند.در ایران، بخصوص پس از انقلاب دایرهٔ المعارف نویسی بسیار رواج یافت. از معروف ترین آثار این حوزه می توان به دایرهٔ المعارف تشیع و دایرهٔ المعارف اسلامی ودانشنامه جهان اسلام اشاره كرد كه به طور خاص به مسائل مربوط به حوزه تخصصی خود پرداخته اند.

● راهنمایانی كه در كتاب ها منتظرند

در این كه وجود چنین كتاب هایی در حوزه آموزش و تحقیق و جامعه ای ضروری است، تردیدی وجود ندارد. به تعبیر دیگر، دایرهٔ المعارف ها حكم ابزاری را دارند كه در حوزه های مختلف تحقیقی و آموزشی به كمك پژوهشگران و معلمان می آیند و به عنوان ابزاری مستند و علمی، راهگشای ابهامات وسؤالات اند.

در مقایسه با گذشته، به نظر می رسد اهمیت و ضرورت دایرهٔ المعارف ها بیشتر شده باشد. گسترش حوزه علوم و تنوع و تعدد معارف بشری، علامه شدن را ناممكن كرده است و لذا همواره این نیاز وجود دارد كه استادان ودانشجویان ومحققان به ابزاری برای گسترش و استناد دانش شان مجهز باشند. به گفته «كامران فانی» ، دانشنامه ها، به نوعی مبین روح پرسشگر جامعه اند: «دایرهٔ المعارف یاهر كتاب مرجع دیگر، پاسخگوی یك نیاز اساسی جامعه است و آن نیاز به پرسشگری و پاسخگویی است. جامعه ای كه پرسش نداشته باشد یا برای پرسشی پاسخی فراهم نكرده باشد، جامعه ای مرده و راكد است».

دكتر اسماعیل سعادت مترجم و ویراستار برجسته كشور كه خود سرپرست تدوین دانشنامه زبان وادب فارسی است، درباره لزوم تألیف دانشنامه ها می گوید: «دانشنامه هرجا كه علم و تحقیق و دانش پیشرفته است، ضرورت اساسی دارد. اگر بخواهیم در موردی تحقیق كنیم، با توجه به گستردگی دامنه علوم و گستردگی منابع نمی دانیم باید به كدام منبع رجوع كرد. دانشنامه اینها را جمع می كند. مثلاً برای تحقیق درباره دهخدا در مورد اوكتابها و مقالات بسیار نوشته شده است و اهل تحقیق نمی تواند همه اینها را بخواند. دانشنامه مقاله ای دارد كه محقق را در شیوه مطالعاتش راهنمایی می كند و اطلاعات لازم را در اختیار او می گذارد. دراین مقاله منابع باذكر سند ونشانی آن در اختیار مراجعه كننده قرار می گیرد و او را هدایت می كند كه برای ادامه تحقیق باید به كدام منابع مراجعه كند. در واقع دانشنامه كار را شسته و رفته در اختیار قرار می دهد».

دكتر سعادت كه در مقدمه دانشنامه زبان و ادب فارسی، ضرورت دانشنامه نویسی رابه تفصیل نگاشته است، معتقد است دانشنامه ابزار تحقیق است وبدون آن اصلاً تحقیق امكان ندارد، بر این اساس مقاله دانشنامه، می تواند جامع كل نظرات در آن حوزه خاص باشد و محقق را راهنمایی كندكه برای ادامه مطالعاتش باید به كدام منابع مراجعه كند. دانشنامه، چكیده پژوهش هایی است كه پیشتر توسط محققان انجام شده و نتیجه پژوهش دیگران را در اختیار می گذارد. اما، مقالات دانشنامه ها چه ویژگی هایی باید داشته باشند؟

● اگر به خطا برود...

با توجه به اهمیت دایرهٔ المعارف ها و نقش آنها در هدایت دانش پژوهان، كیفیت تدوین آنها اهمیت خاصی پیدا می كند، به طوری كه می توان گفت جهت بسیاری از حركت های پژوهشی به وسیله دانشنامه ها تعیین می شود و در صورت انحراف ، كل روند تحقیق را منحرف می كند. دكتر پورنامداریان درباره اهمیت توجه به روش های تدوین دانشنامه ها می گوید: «نویسندگان مقالات در دایرهٔ المعارف ها باید ازمیان برجسته ترین افراد انتخاب شوند و از آنجا كه با شرایط فعلی، چنین امری امكان پیدا نمی كند، نوشتن مقالات به كسانی محول می شود كه شاید صلاحیت علمی لازم را ندارند ودر نتیجه، مقالات دانشنامه ها،سست و كم مایه می شود».

او درباره روش تدوین دانشنامه می گوید: «دایرهٔ المعارف نویسی از یك سو كار آسانی به نظر می رسد، اما از سوی دیگر بسیار مشكل است. این سرپرست دایرهٔ المعارف است كه دستورالعمل می دهد. این كه مقاله ها از چند كلمه یا سطر تجاوز نكنند و یا منابع در كجای متن بیایند و

كتاب شناسی موضوع چگونه باشد.

مسأله رسم الخط و ویرایش نیز از نكاتی است كه باید در تدوین دایرهٔ المعارف مورد توجه قرار گیرد».

دكتر اسماعیل سعادت نیز درباره تفاوت مقالات دانشنامه ها با سایر مقالات می گوید: «مقاله یك دانشنامه، با مقاله ای كه در یك مجله منتشر می شود، تفاوت دارد.

درمقاله یك مجله، نویسنده صرفاً می تواند نظر خود را مطرح كند، اما دایرهٔ المعارف اساسش سیستم ارجاعی است یعنی اگر شما مقاله ای بنویسید و در آن نظام ارجاعی را رعایت نكنید، مقاله قوت لازم را نخواهد داشت. نكته قوت مقاله دانشنامه، استناد به منابع است».

سعادت در تبیین ویژگی های دیگر مقاله دانشنامه ای می گوید: «مقالات دانشنامه ها باید از نظر فارسی نویسی روشن، گویا و روان باشد و تكرار و اضافه نداشته باشد. در عین حال انسجام و ایجاز نیز در آن رعایت شده باشد. پرگویی در آن جایی ندارد، دانشنامه باید بتواند مطلب را به سرعت و آسانی در اختیار بگذارد».

با توجه به این كه جامعیت ، یكی از ویژگی های اصلی یك دانشنامه است و دانشنامه چه اختصاصی و چه عمومی باید تمام مسائل مربوط به یك حوزه را در خود بگنجاند، «مدخل یابی» ، از مسائل مهم و از وظایف اصلی سرپرست دانشنامه و گروه اوست.

دكتر پورنامداریان در تأكید بر این موضوع می گوید: «در تدوین دایرهٔ المعارف باید گروهی مدخل یاب وجود داشته باشد كه تعیین كند چه مباحث و موضوعاتی باید دردانشنامه مطرح شود. این باعث می شود مباحث تكراری در دانشنامه مطرح نشود ویا بعضی مداخل جا نیفتند.»

كارشناسان دیگر نیز بر اهمیت ویراستاری و یكدستی زبان و بیان مقالات تأكید می كنند كه با توجه به تعدد نویسندگان مقالات، اهمیت آن بیشتر به نظر می رسد. دانشنامه به رغم بهره گیری از نظرات و نوشته های نویسندگان گوناگون، باید بهره مند از یكپارچگی و انسجام باشد و پراكندگی و ضعف از آن به دور باشد.

● دانشنامه ای برای ادبیاتی ها

دانشنامه زبان و ادب فارسی، یك دانشنامه اختصاصی است كه با محوریت مسائل مربوط به ادبیات تدوین می شود. جلد نخست این دانشنامه اواخر سال گذشته منتشر شده است و قرار است كل آن در ۶ جلد وهرجلد حدوداً در ۷۵۰ صفحه منتشر شود. اسماعیل سعادت كه از سال ،۱۳۷۹سرپرستی این دانشنامه را به عهده گرفته است درباره آن می گوید: «دانشنامه زبان و ادب فارسی ، اختصاصی است؛ دایرهٔ المعارف اسلامی و دانشنامه جهان اسلام از نظر اعتبار دانشنامه ای معتبرند، اما در حوزه اسلامی ؛ ولی این دانشنامه اختصاصاً به زبان و ادب فارسی می پردازد و نظیر ندارد. البته با توجه به گستردگی زبان و ادب فارسی، حق مطلب در ۶ جلد ادا نمی شود و ما امیدواریم آیندگان این كار را به شكلی وسیع تر دنبال كنند».

این دانشنامه، ضمن پرداختن به مهمترین مسائل ادبیات فارسی، به ادبیات دوره معاصر نیز می پردازد و شاعران و نویسندگان این دوره و آثار آنها را نیز معرفی می كند. دكتر پورنامداریان اما اشاره می كند: «این كه یك نویسنده چند مقاله از این دانشنامه را نوشته و شاید صلاحیت لازم را برای این كار نداشته، بخشی از كار را دچار ضعف كرده است، ضمن اینكه برخی مدخل ها هم جا افتاده اند. تعیین حوزه بسیار اهمیت دارد و به نظر می رسد بعضی موضوعات اصلاً لازم نیست. باید روشن شود در چنین فرهنگی باید حتماً اشخاص و كتاب ها معرفی شوند یا نه؛ اصطلاحات عرفانی، فلسفی بیایند یا نه و این روشن می كند كه حوزه تا چه حد وسیع است».

انتشار دانشنامه زبان و ادب فارسی ، ازهر حیث اتفاق خجسته ای است كه بهره مندی این اثر از شیوه های جدید نظام ارجاعی، رعایت قواعد دستوری، پرهیز از اطناب و واژه پردازی و اكتفا به عبارات ساده و روشن، از مشخصات این دانشنامه است. اسماعیل سعادت خبر می دهد انتشار جلد دوم تا پایان سال صورت خواهد گرفت و هم اكنون به سرعت در حال تهیه و ویرایش است.

باید اذعان كرد دایرهٔ المعارف نویسی كار دشوار و پرزحمتی است كه مراحل مختلف آن از تدوین و ویراستاری و انتشار، زمان زیادی را صرف می كند و ارزش و اهمیت این كتاب ها نیز شاید به خاطر همین دشواری هاست.

نعیمه دوستدار