هنر ابتدایی و امر نخستین

اصغر ایزدی جیران

"هر جا که کلام نتواند پیش رود، موسیقی آغاز می شود" (1). آنچه که به رشته انسان شناسی هنر موجودیت و شکل می دهد، این است که هنر یکی از مهم ترین عناصر و یا محصولات فرهنگی است. هنر یکی از انواع بیان فرهنگ است همچون زبان. همچنانکه زبان با واژگان و قواعدی به بنیان های هستی شناختی فرهنگی اشاره دارد، هنر نیز ابزاری است که به روشی ویژه به بیان فرهنگ می پردازد. بنابراین اساساً فهم فرهنگ بدون تسلط بر این نوع از بیان آن، صورت واقعی به خود نخواهد گرفت.

با توجه به سنت انسان شناختی کلاسیک که بر اقوام ابتدایی متمرکز بوده است، می توان از انسان شناسی هنر ابتدایی و انسان شناسی هنر مدرن سخن گفت. انسان شناسی هنر ابتدایی. هنر ابتدایی در قالب های تجسمی (مجسمه-سازی یا پیکرتراشی)، ترسیمی (نگاره ها)، شنیداری (موسیقی و آواز)، نمایشی (انواع مناسک، رقص)، کلامی (شعر و روایت) در بر دارنده نوع جهان بینی قومی است که شکلی متعالی به خود گرفته است و از این رو در ارتباط با امر مقدس قرار دارد. اما در مورد هنر ابتدایی بایستی با تفکیک امر متعالی/امر عادی و گستره آنها با احتیاط برخورد کرد، به تعبیر پست مدرنیستی، در زندگی ابتدایی این دوگانه-انگاری ها چنان متمایز نشده اند که در دنیای مدرن. شاید بتوان جلوه بارز بعد معنوی یک فرهنگ را در هنر آن جست. هنرها بیشتر روح فرهنگ را مجسم و منقّش می سازند. اما باز اندیشه ابتدایی چنان تفکیکی را میان روح/جسم قائل نمی شود که اندیشه جدید. بنابراین می توان گفت که زندگی انسان ابتدایی در هنر و با هنر صورت می گیرد. بارگذاری معنایی و حک کردن نشانه های نمادین در قالب پیکره، نقش، نت، آوا، نمایش و کلام به مثابه قالب های هنری و زیبایی شناختی روایتی هر چه عمیق تر از زندگی را نشان می دهد. با رویکردی تعالی جویانه، هنرهای ابتدایی در پی نشان دادن نمونه های آرمانی و اصیل زندگی هستند که در زمانی و مکانی صورت یافته است؛ و اینک تنها ایده آن در زیرین ترین لایه های ذهنی رسوب یافته است که در هنگام خلق هنری (artistic creation) به سطحی بالاتر و محسوس تر و لذا قابل انتقال به شکل هنری (artistic form) می رسد. یکی از این لایه های عمیق و بنیادین ذهنی اسطوره است. اسطوره به مثابه روایت آغازین و لذا روایتی مقدس، به چگونگی وجود یافتن و آفرینش اولیه کیهان و انسان می پردازد. نخستین اندیشه، نخستین موجود، نخستین انسان، نخستین تمایل ها، نخستین علایق، نخستین تقابل ها و ... پیکره اسطوره را می سازند و همواره نخستین با مقدس تداعی می شود. نخستین چیزها به دلیل اینکه منشأ وجودی انسان را عهده دارند، مقدس اند؛ و چون مقدس اند، خوب هستند و تصور آنها زیباست. انسان ابتدایی در مقابل اسطوره که نخستین است، خود را در مقام دومین می بیند و از این رو رسیدن به اولین، نخستین، و مقدس ترین را هدف محوری و تنها هدف خویش قرار می دهد. اما برای درک نمونه نخستین بایستی ابزاری به وجود آید تا انسان را به ژرف ترین سطوح روحی و ذهنی جهت نزدیک شدن به امر نخستین یاری کند: تولد هنر. هنرها چنان عظمت و جایگاه والایی را به دست می آورند که عموماً در مکان های مقدس و زمان های مقدس صورت می یابند. هنر تبدیل به عرصه ای می شود که در آن ایده نهایی و آرمان یک فرهنگ به اوج خود می رسد. زایندگی بی انتهای هنر نیز از همین والابودگی حوزه فعالیتی آن است. خلاقیت بی مثال هنر از جایی نشأت می گیرد که در آن روح و جسم با نهایت قدرت و تمامیت وجودی به سوی امر والا روی می کند. زبانِ هنر زبانی است که گوشه هایی از پدیداری نوع نخستین را نشان می دهد. اما نوع نخستین، نمونه مثالی افلاطونی نیست، بلکه برای انسان ابتدایی نمونه پیشین او و لذا نمونه اجدادی اوست که زمانی (در بی زمانی اسطوره ای) وجود حقیقی و واقعی داشته است. هنرها از این روی شکل می گیرند تا نحوه رخ دادن و کیفیت این نخستین ها را در خود به ثبت برسانند تا اصلی-ترین خزانه فرهنگی قومی حفظ و منتقل شود و در این انتقال فرهنگی باز گوشه های دیگری از این پدیداری توسط نسل های بعدی بر آن افزوده شود. هدف از این امر (هنرها و بسط زمانی شان) ترسیم اصلی ترین داشته فرهنگی و اصلی ترین شکل آرمانی فرهنگ است. هنرهای ابتدایی به تدریج (در زمانی) سعی در گردآوری روایت نخستین انسان دارند. روایتی که بهترین و زیباترین الگوی زیست را برای آن فرهنگ به وجود می آورد و آن را گام به گام به نخستین خود نزدیک می سازد: زایش هویت. روایت نخستین روایت هویت است، روایت خود است و این اصلی ترین دلیل تقدس روایت های امر نخستین است و هنرها که به دنبال بیان های مختلفی و متنوعی (در اشکال تجسمی، ترسیمی، آوایی و ... ) از این روایت اند، مقدس می شوند. لذا هر بیان هنری، بیان خود می شود و از این رو شورانگیز و برانگیزاننده و محرک است: هنرهای ابتدایی نمایش دهنده هویت نخستین یک فرهنگ هستند. پی نوشت 1. Dreyer, 1973: 141 در احمدی، 1386: 1. منابع: - احمدی، بابک.، 1386، حقیقت و زیبایی: درس های فلسفه هنر، تهران، نشر مرکز. - Leroi-Gourhan, André ., 1967, Treasures of Prehistoric Art, New York, Harry N. Abrams.