و ناگهان ایران پر از MRI شد

نگاهی به سیاست ها و چالش های حضور فناوری های سلامت در ایران

امروزه صاحب‌نظران معتقدند فناوری‌های سلامت بدون هیچگونه برنامه‌ای وارد کشور می‌شوند و انتقال این فنا وری‌ها اغلب بر پایه ارزیابی نیازها و برنامه‌ریزی‌های سازمان‌یافته صورت نمی‌گیرد....

در دو شماره گذشته به مباحث عمده مطرح شده در این زمینه، خصوصا در مورد MRI و اینترفرون بتا که در مقاله:

"Policy makers’ views on diffusion and use of health technologies in Iran"

به قلم «محمد پالش و همکاران» در مجله Health Research Policy and Systems، در سال ۲۰۱۰ به چاپ رسیده، اشاره شد. در ادامه و قسمت آخر، بحث نهایی آن از نظر می‌گذرد.

اغلب مصاحبه‌شوندگان معتقد بودند انتقال تکنولوژی‌ها به داخل کشور و استفاده از آنها، بدون هیچ‌گونه ضوابط ساختاریافته و کنترل در افزایش آنها صورت می‌گیرد: «ما متوجه شدیم که ناگهان ایران پر از MRI شد. گفته می‌شود که ایران دومین کشور بزرگ واردکننده فناوری‌های جدید میان کشورهای خاور میانه است.» نبود قوانین و مقرات، برنامه‌ریزی ضعیف در ارتباط با اینکه آیا و تا چه حد باید فناوری سلامت وارد کشور شود، بزرگی و فعالیت بخش خصوصی در بازار این فناوری‌ها و ناتوانی وزارت بهداشت در کنترل بازار آن، خصوصا در بخش خصوصی، همگی در ایجاد مشکلات کنونی موجود دخیلند.

● استفاده از فناوری‌ها

به نظر می‌رسد استفاده از فناوری‌های سلامت در کشور رو به افزایش است؛ اگر چه هیچ‌گونه دستورالعمل خاصی در این مورد وجود ندارد، به‌طوریکه استفاده نامناسب از این تکنولوژی‌ها مشکل بزرگی را در ایران بوجود آورده است. همان‌طور که قبلا نیز گفته شد، این موضوع اغلب به رفتار پزشکان برمی‌گردد، هر چند طیف گسترده‌ای از عوامل دیگر نیز در استفاده غیرضروری از آنها دخیل‌اند، مانند واردات کنترل نشده، تعرفه‌های بالا، نبود دستورالعمل‌های مشخص و استفاده از این فناوری‌ها برای افزایش سود. به‌طور مثال مصاحبه‌شوندگان از شرکت‌های مختلف بیان می‌دارند که حجم عظیمی از اینترفرون بتا در ایران استفاده می‌شود و در سالیان اخیر نیز بیشتر شده، در حالی که این مقدار متناسب با افزایش مورد انتظار از تعداد بیماران مبتلا به MS نیست، به طوری که طی ۶ سال گذشته، مصرف اینترفرون بتا، ۱۰ برابر شده است. یکی از مصاحبه‌شوندگان آن را ناشی از تبلیغات شرکت‌های داروسازی دانسته است. از دیگر عوامل دخیل در این افزایش مصرف، تجویز آن حتی در مواردی است که اندیکاسیون ندارد و پرداخت سوبسید دولتی که آن را برای بسیاری از بیماران مقرون به صرفه می‌کند.

● بحث و نتیجه‌گیری

اگرچه سیاست‌گذاران در ارزیابی‌های تکنولوژی سلامت مثبت فکر می‌کنند، به نظر نمی‌رسد روند اتخاذ تصمیم‌ها و سیاست‌ها بر پایه شناخت‌ کامل از آنها باشد. موانع متعددی در کاربرد دانش فناوری سلامت و ارزیابی آن در ایران شرح داده شده‌اند و برنامه رسمی فعلی برای تصویب و توزیع MRI در کشور دنبال نمی‌شود و چنین برنامه تعریف شده‌ای نیز برای اینترفرون بتا وجود ندارد. در عوض فشارهای بازار، همچون تبلیغات و تقاضای پزشکان و بیماران، نفوذ زیادی بر توزیع و استفاده از این فناوری‌ها در ایران می‌گذارند.

فناوری سلامت و ارزیابی آن، اگر چه تاریخی کهن در کشورهای غربی دارد، حوزه تحقیقاتی جدیدی در بعضی کشورهای با درآمد متوسط به حساب می‌آید، اما مشکل آنجاست که ارزیابی نیازها در روند گرداندن فناوری‌های سلامت به خوبی به سرانجام نمی‌رسند. از سوی دیگر، نبود متخصصان آموزش‌دیده و باتجربه یکی دیگر از موانع در انجام ارزیابی نیازها برشمرده می‌شود. به نظر می‌رسد ۳ محدودیت عمده بر سر راه استفاده از ارزیابی فناوری‌های سلامت وجود دارند: سازمانی، ماده‌ کار (material) و علمی. نبود کارکنان ماهر با دانش خوب برای درک این ارزیابی‌ها، یک مانع علمی است که تولید چارچوب ورودی خاص را با مشکل مواجه می‌سازد. مشکل دیگر، فقدان همکاری و هماهنگی میان سطوح تصمیم‌گیری سیاستی در سیستم مراقبت‌های سلامتی است. همکاری اغلب به عنوان یک عامل مهم برای افزایش کارایی سازمانی شناخته می‌‌شود. بر این اساس افزایش تعداد بخش‌ها و سازمان‌های درگیر در فناوری‌های سلامت، خطر پیچیدگی بیشتر و سردرگمی را بالا می‌برد، همان اتفاقی که در ایران رخ داده است: نمایندگان و بخش‌های متعددی، نه تنها در خود وزارت بهداشت، بلکه میان این وزارتخانه و دیگر سازمان‌ها، همچون سازمان‌های بیمه دیده می‌شوند. بنابراین بازیگران زیادی با سلایق و قدرت‌های مختلف وارد صحنه می‌شوند که هماهنگی میان آنها با مشکل مواجه می‌شود.

دیگر موضوع قابل‌توجه، حضور هم‌زمان پزشکان، هم در بخش دولتی و هم در بخش خصوصی است؛ مساله‌ای که در بسیاری از کشورهای با درآمد کم دیده می‌شود و اینکه دولت اجازه چنین کاری را می‌دهد، خود موضوع بحث‌برانگیزی است. این عمل باعث می‌شود پزشکان، منافع خود را بر تمایلات به حق دیگر همکاران و بیماران خود ارجح برشمارند و نتیجه آن چیزی نیست جز تولید تقاضای بیشتر برای درمان که به طور عمیقی بر استفاده از تکنولوژی‌های سلامت تاثیر می‌گذارد. شاید محدود کردن کار دوگانه پزشکان با روش‌های مختلف، مانند محدودیت کمیت خدماتی که پزشکان می‌توانند در بخش‌های خصوصی ارایه کنند، محدود کردن درآمدهایی که از بخش‌های خصوصی حاصل ‌شود و افزایش دستمزدهای بخش دولتی، یکی از چاره‌های کار باشد. لازم است هر کدام از استراتژی‌هایی که انتخاب می‌شوند، بدون تناقض به مرحله اجرا درآیند تا از تبعات منفی کار دوگانه جلوگیری شود.

موج تبلیغاتی که به وسیله واردکنندگان و کارخانه‌های سازنده فناوری‌های سلامت وارد می‌شوند، عامل تاثیرگذار در ارتباط با پذیرش و استفاده از این فناوری‌ها در ایران است که مخصوص این زمینه نیست. در جایی به این موضوع اذعان شده که چگونه بازاریابی فراتر از علم ایستاده است. به طور مثال نشان داده شده که چگونه بازاریابی موفق درمان جایگزینی هورمون برای پیشگیری از بیماری‌های قلبی‌عروقی، پزشکان را مجاب کرد قبل از انجام هرگونه کارآزمایی بالینی، از آنها استفاده کنند؛ همان پدیده‌ای که در مورد MRI و اینترفرون بتا در ایران رخ داده است. بنابراین داشتن مشکلات ناشی از کار دوگانه پزشکان، نبود ارزیابی نیازها و در محدوده گسترده‌تر، داشتن مشکلاتی در ارتباط با انتخاب، توزیع و استفاده از فناوری‌های سلامت و به کارگیری سیاست‌های موثر برای رفع آنها از چالش‌های ماندگار عرصه سلامت در ایران است.

● چه باید کرد؟

به نظر می‌رسد باید یک برنامه استراتژیک بر پایه ارزیابی نیازها و اولویت‌ها و در ارتباط با فناوری‌های سلامت به وسیله بالاترین مقام‌های وزارت بهداشت اتخاذ شود و برنامه استراتژیک‌ ملی یا تشکیل بدنه هماهنگی ملی تعیین گردد. وجود این بدنه می‌تواند به پیشرفت، به‌کارگیری، پایش و ارزیابی سیاست‌های فناوری سلامت و برنامه‌های عملکردی کمک شایانی نماید. لازم به ذکر است که یک بدنه هماهنگی ملی، فقط نباید یک بخش فنی مشاوره‌ای باشد، بلکه باید این اختیار را داشته باشد تا بتواند تطابق با سیاست‌های رسمی و موانع بر سر راه اجرای این سیاست‌ها را بررسی کند.

اخیرا تلاش‌هایی، مانند ایجاد واحد اصلاحات سلامت در وزارت بهداشت، گرایش بیشتر به انجام پژوهش‌های نظام سلامت در دانشگاه‌ها، توسعه تحقیقات در زمینه ارزیابی فناوری‌های سلامت، افزایش مشارکت پژوهشگران ایرانی در کنفرانس‌های بین‌المللی در مورد این فناوری‌ها و ارزیابی آن و حضور کمیسیون بهداشت و درمان در مجلس که می‌تواند حمایت قانونی و تامین مالی فراهم نماید، انجام شده که همه می‌توانند در عمل کردن به پیشنهادات فوق همیاری نمایند.

ترجمه:‌ دکتر نیلوفر شایسته