ارزیابی ابعاد اقتصادی اجتماعی خدمت سربازی

هدف ما در این مقاله مقایسه موقعیت یا هر ویژگی دیگر بین دختران و پسران نیست و اگر به نکته ای اشاره می شود منظور وجود سربازی اجباری برای پسران و مشکلات بی پایان آن می باشد که گاه تا آخر عمر گریبانگیر فرد است

کشورهای دارای سربازی اجباری (رنگ قرمز): روسیه، مغولستان، ایران، کوبا، مصر، مکزیک، سوریه، کلمبیا، ویتنام، کره شمالی، یونان، اوکراین، آذربایجان، لیبی، تونس

کشورهای دارای ارتش حرفه‌ای (رنگ زرد): آمریکا، تقریبا کل اتحادیه اروپا، چین، استرالیا، عراق، تمام کشورهای حاشیه خلیج فارس به‌جز ایران، آفریقای جنوبی، پاکستان، هند، لبنان

کشورهای بدون نیروی دفاعی: اندورا، ایسلند، پاناما، لیختن اشتاین، کاستاریکا، جزایر سلیمان

کشورهایی با خدمت غیررزمی یا بدون سلاح (امور مدنی): اسپانیا، آنگولا، استونی، بلاروس، صربستان، قبرس

● کشورهای دارای شرایط خاص

اروگوئه و اتیوپی: در زمان صلح داوطلبانه و در زمان جنگ و اضطرار اجباری است.

بولیوی: هنگامی که تعداد داوطلبان در سال کمتر از مقدار لازم شود، اجباری است.

جامائیکا: سربازان جوان‌تر با موافقت والدین به خدمت اعزام می‌شوند.

● مقدمه

هدف ما در این مقاله مقایسه موقعیت یا هر ویژگی دیگر بین دختران و پسران نیست و اگر به نکته‌ای اشاره می‌شود منظور وجود سربازی اجباری برای پسران و مشکلات بی‌پایان آن می‌باشد که گاه تا آخر عمر گریبانگیر فرد است. به این منظور جا دارد ابعاد اقتصادی- اجتماعی خدمت سربازی، از جمله هزینه‌های اجتماعی، تاثیر آن بر ادامه تحصیل و کسب شغل در پسران و تغییر ترکیب جنسیتی دانشگاه‌ها، برنامه‌ریزی در حساس‌ترین مقطع زندگی، عدم کارآیی سربازان بی‌تجربه در استفاده از تجهیزات پیشرفته نظامی، تاثیر جایگزینی سربازهایی که شبیه نیروی کار ساده هستند با افسران حرفه‌ای که مانند نیروی کار ماهر هستند، مورد ارزیابی قرار گیرد. تکامل اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و نظامی کشورهای جهان ناکارآمدی سیستم استفاده از سرباز عمومی، غیر متخصص و اجباری را اثبات نموده است.

مقام معظم رهبری در بیانات خود فرمودند: «از مسائل مهم در این باره، آموزش‌های مفید به سربازان، به کارگیری متناسب با تحصیلات و قابلیت‌ها، برنامه‌ریزی برای تربیت دینی و اخلاقی است و باید احساس تضییع وقت و عمر به کسی که در حال گذراندن خدمت وظیفه عمومی است، دست ندهد.» اما سیستم سربازی امروز، جمهوری اسلامی ایران، چقدر با این بیان انطباق دارد؟

● سربازی اجباری یا اختیاری؟

سربازی در بسیاری از کشورها اجباری است، در بسیاری از کشورها اختیاری و در بعضی کشورها در حال حذف شدن است. امروز با پیشرفت تکنولوژی و تجهیزات الکترونیکی دیگر بحث جنگ تن به تن و زمینی اهمیت چندانی ندارد. نیروهای نظامی مانند تمام عرصه‌های دیگر در دنیا در پی تخصصی شدن و جذب نیروهای متخصص و حرفه‌ای هستند. به جرات می‌توان گفت که در مواقع ضروری یک افسر حرفه‌ای و متخصص بیشتر از یک گردان سرباز عمومی، مفید واقع می‌شود. در مقایسه با بازار کار سرباز وظیفه مانند یک کارگر ساده و ابتدایی است که در طول ۲۱ ماه تجربه چندانی کسب نخواهد نمود؛ اما یک افسر مانند یک استادکار حرفه‌ای است که چندصد کارگر ساده نمی‌توانند حتی یک ساعت جای خالی وی را پر نمایند.

چه مقدار از هزینه و زمان نیروهای نظامی در ایران صرف اعزام، آموزش، مراقبت، صدور کارت و به طور کلی صرف امور مربوط به سربازان وظیفه می‌شود؟ آیا واقعا نیروهای مسلح در ایران آنقدر پیشرفت تکنولوژیکی داشته‌اند که سربازان بی‌تجربه کاربردی در این نیروها نداشته باشند؟ یا اینکه هنوز نیروهای مسلح جمهوری اسلامی به سربازان جوان، بی‌تجربه و بی‌علاقه که به اجبار فراخوانده شده‌اند، نیاز مبرم و اساسی دارد؟ در دنیای کنونی که تخصص و تقسیم کار حرف اول را می‌زند، چه دلیل تکنیکی و تئوریکی برای این هزینه‌های گزاف مستقیم و غیرمستقیم وجود دارد؟ آیا پاسخی برای این سوالات مهم وجود دارد؟

● نظر اسلام در ارتباط با سربازی

به دلیل تخصصی بودن این موضوع فقط به ذکر این نکته اکتفا می‌نماییم که از منظر آموزه‌های دینی، همه مسلمانان موظف به کسب آمادگی دفاعی در مقابل هجوم احتمالی دشمنان هستند و به نظر برخی علمای اسلام این به معنی سربازی اجباری نیست، همچنان که آیت‌الله شیخ ابوالحسن اصفهانی، آیت‌الله بهبهانی، میرزا‌هاشم آشتیانی، آیت الله نورالله اصفهانی و شهید مدرس از جمله علمای مخالف با تصویب خدمت سربازی اجباری در زمان رضا شاه پهلوی بودند.

● سربازی در مناطق مختلف دنیا

همانطور که در شکل پیداست اکثر کشورهای جهان دارای ارتش حرفه‌ای و تکنیکی می‌باشند و سیاست اکثر کشورهای دیگر نیز در همین راستا قرار خواهد داشت، زیرا در مسیر توسعه، نیروهای مسلح نیز مانند هر بخش دیگر از کشور نیاز به رشد و پیشرفت دارند و وجود نیروهای حرفه‌ای و متخصص از شاخصه‌های اصلی کشورهای توسعه یافته و حتی کشورهایی مانند عراق و افغانستان می‌باشد.

در ۲۴ کشور دنیا خدمت سربازی کمتر از یک سال است و آلبانی، اوکراین و صربستان به زودی خدمت سربازی را حذف خواهند نمود، چین با آن همه مرز زمینی و دریایی و گستردگی جغرافیایی و جمعیتی دارای سربازی اختیاری است و تمام افسران ارتش، سربازهای داوطلب می‌باشند.

● قوانین ضد و نقیض در سربازی

سربازی را ناپلئون بناپارت در دنیا بنا کرد، اما در ایران جدای از جعل پزشکی و غیرپزشکی کارت سربازی، این قانون در طول ۸۷ سال عمر خود فراز و نشیب‌های فراوانی به خصوص بعد از انقلاب اسلامی داشته است: قوانین خرید سربازی، سرباز صنعت، امریه، طلاق پدر و مادر، نقص عضوهای متنوع، چاقی و لاغری مفرط، رتبه‌های برتر کنکور کارشناسی ارشد، تک فرزند بودن، سرپرست خانوار بودن، متاهل یا دارای فرزند بودن، دو برادری، سه برادری، سقف کسر خدمت بسیج، کسر برای سطح تحصیلات، مناطق بد آب و هوا و مناطق جنگی، سابقه بیمه بودن دوره سربازی، حقوق سربازی و قوانین همه رنگی که در برخی سال‌ها می‌آید و سایه همایی می‌شود برای برخی و برخی را یک عمر در افسوس می‌گذارد که چرا تا به من رسید این قانون حذف شد، نشان دهنده ضعف اساسی و نقض حقوق شهروندان ایران اسلامی در ارتباط با قانونی است که از سال ۱۳۰۴ و دوره پهلوی اول به ارث برده‌ایم.

● تخریب سرمایه اجتماعی

بهترین دوران زندگی شما مربوط به چه سنی است؟ ۱۹ تا ۲۱ سالگی دوران طلایی زندگی هر فردی است که در این دوران بالاترین کارآیی را دارد، اما در بین مردان ایرانی این دوره بیهوده است.

می‌توان در یک نظرسنجی بیطرفانه و منطقی نظر افراد را در ارتباط با رضایت آنان از خدمت سربازی و حتی نوع نگرش افراد به نیروهای مسلح پس از دوره سربازی را جویا شد، تا به عمق بحث سرمایه اجتماعی بین مردم و نیروهای مسلح پی‌برد. عموما افراد خاطرات خوبی از سربازی ندارند و خاطرات آنان سرشار سختی، زحمت و ناراحتی است، یک جوان در برابر از دست دادن بهترین سال‌های زندگی خود چه تجربه مفیدی در محیط خشک و سرد و بی‌روح پادگان و عموما در بُرجک نگهبانی، آشپزخانه، تعمیرگاه، انبار، آبدارخانه و در نقش منشی، نظافت‌چی، مستخدم، باغبان، راننده و . . . (جدای از آموزش‌های نظامی) دریافت خواهد کرد که در جامعه وجود ندارد و در ادامه زندگی نیز برای

او مفید خواهد بود.

● از بین بردن روحیه ریسک‌پذیری و جسارت (Innovation)

در یک جامعه پویا این روحیه ریسک‌پذیری و جسارت است که عامل پیشرفت و شکوفایی یک جامعه است. همچنان که در ۸ سال دفاع مقدس همین روحیه منجر به پیروزی‌های چشمگیری به دست جوانان و نوجوانان شد. به اذعان برخی جامعه‌شناسان مهم‌ترین ضربه‌ای که شرکت‌های هرمی (گلدکوئیست) به ایران اسلامی وارد نمود، از بین بردن این روحیه در جوانان نسل دوم و سوم انقلاب بود. سربازی این عمل را به صورت سیستماتیک و پیوسته انجام می‌دهد و روحیه ریسک‌پذیری، جسارت و غرور جوانی را در ابتدای دوره جوانی تا حدی تضعیف می‌نماید. در برخی موارد سیستم سربازی به جای آنکه فرد را نسبت به دیدگاهش محکم‌تر کند، او را نسبت به کارآمدی سیستم سربازی بدبین می‌کند. این نکته را اکثر قریب به اتفاق مردانی که به سربازی رفته‌اند تایید می‌کنند.

● سن تصمیم‌گیری (نبض زندگی جوانان روی خط سربازی)

جدای از زمان صرف شده برای اعزام به خدمت، چند ماهی باید انتظار کشید تا جواب دفترچه ارسال شده بیاید و پس از اتمام خدمت نیز چند ماهی صرف خلاصی از حال و هوای سربازی می‌شود. دو سال سربازی برای جوانان تبدیل به یک مرحله گذار شده است که تا قبل از آن نمی‌توان هیچ تصمیمی برای زندگی گرفت. حتی در صورت ادامه تحصیل به خصوص برای مقاطع بالاتر نداشتن کارت پایان خدمت عامل اصلی بیکاری و سردرگمی قشر تحصیلکرده محسوب می‌شود.

● کنکور یا سربازی

تا ابتدای سال ۱۳۹۱، که سن اعزام به خدمت ۱۸ سال بود، پسران در صورتی که متولد نیمه دوم سال باشند فقط یک بار حق شرکت در کنکور دانشگاه را دارند، در صورتی که دختران بدون دغدغه در کنکور شرکت می‌کنند و همزمان به دنبال یافتن شغل نیز خواهند بود.

به تعویق انداختن ازدواج بعد یا قبل از اتمام تحصیل

داشتن کارت پایان خدمت حتما در مراسم خواستگاری مورد نظر خانواده دختر قرار می‌گیرد و حتی موضع شرط نیز واقع می‌شود. در بین پسران نیز حتی در صورت ادامه تحصیل یا داشتن شغل ازدواج تا بعد از سربازی در اکثر موارد به تعویق می‌افتد. در بدترین شکل ممکن حداقل سربازی به اندازه ۲۱ ماه ازدواج را به تعویق می‌اندازد.

● تغییر ترکیب جنسی دانشگاه‌ها

هیچ تحقیقی در ایران نشان نداده است که ضریب هوشی دختران بیشتر از پسران می‌باشد یا اینکه موقعیت شغلی در سن ۱۸ یا ۱۹ سالگی برای پسران بهتر است، که ادعا کنیم پسران در این سن به جای کنکور دنبال کار می‌روند و درس نمی‌خوانند و هم اینکه پسران تا کارت پایان خدمت نداشته باشند از درب منزل نیز نمی‌توانند خارج شوند چه برسد به یافتن شغل! یک دختر و پسر هم سن، دو سال یا با احتساب زمان صرف شده برای قبل و بعد سربازی یا سال‌هایی که صرف به تعویق انداختن سربازی و استفاده از معافیت تحصیلی با نگه داشتن واحد درسی در دوره پیش‌دانشگاهی می‌شود، سه یا چهار سال زودتر از پسران وارد بازار کار می‌شوند.

در مجموع فرصت ایجاد شده برای دختران در ورود به دانشگاه و بازار کار منجر به کاهش کارآیی و دور شدن از نقطه بهینه هم در دانشگاه و هم در بازار کار برای پسران می‌شود.

● نتیجه‌گیری

در قرن ۲۱ جنس تهدیدات عوض شده است، جنگ نرم، جنگ الکترونیکی و مغناطیسی، جنگ سایبری، هواپیماهای بی‌سرنشین، ناوهای مجهز به رآکتورهای هسته‌ای، موشک‌های قاره‌پیما و تجهیزات کامپیوتری مدرن. این پیشرفت‌ها در صورت وجود، نیاز به افسرانی آموزش دیده، تحصیلکرده و مجرب دارد، نه چشم دوختن به جوانی که برای بار اول اسلحه می‌بیند. در جنگ‌های این عصر تجهیزات مهم است نه تعداد سربازان، هم اینکه راهنمایی و رانندگی و نیروی انتظامی که بخش مهمی از سربازان را جذب می‌کنند، با امنیت ملی ارتباط چندانی ندارد، به این ترتیب نمی‌توان رابطه مستقیم و قوی بین امنیت کشور و تعداد سربازان یا طول دوره سربازی کشف کرد.

همچنین در جمهوری اسلامی حدود ۱۰ الی ۱۵ میلیون نیروی داوطلب بسیج وجود دارد و در صورت نیاز می‌توان از توان این نیروها استفاده نمود و آماده نگه داشتن جوانان در قالب سرباز وظیفه، موازی کاری و اتلاف منابع انسانی است. با این اوصاف تنها یک پیشنهاد وجود دارد و آن این است که به مرور زمان خدمت مقدس سربازی در کشور عزیزمان حذف شود و نیروی نظامی حرفه‌ای و متخصص جایگزین شود.

سید پرویز جلیلی کامجو

دانشجوی دکترای اقتصاد دانشگاه اصفهان

مهندس سید حمید جلیلی کامجو

استوار وظیفه ستاد مرزبانی استان کرمانشاه