جشنی به بلندای تاریخ

در تاریخ كشور باستانی و متمدن ایران, روزهای خاصی وجود دارد كه یادآور حكایت ها و وقایعی مهم و تأثیرگذار است

در تاریخ كشور باستانی و متمدن ایران، روزهای خاصی وجود دارد كه یادآور حكایت‌ها و وقایعی مهم و تأثیرگذار است.

درباره فلسفه و علل پیدایش جشن نوروز نظرات متفاوتی وجود دارد كه برخی از این نظرات در اینجا آمده است.با توجه به روایت‌های افسانه‌ای اسطوره‌ای ایران آغاز پیدایش این جشن را به جمشید، چهارمین پادشاه پیشدادی ایران نسبت داده‌اند. قدمت این اسطوره به عصر هند و ایرانی می‌رسد.

در اوستا، كهن‌ترین كتاب ایرانیان به جمشید «یم Yima» اشاره شده است. در این روایت؛ جم، دارای فره ایزدی بوده كه به فرمان اهورامزد به جنگ با اهریمن پرداخته كه موجب خشكسالی و قحطی و نابودی خیر و بركت شده بود.

با نابودی اهریمن وی بار دیگر شادمانی و خرمی و خیر و بركت را به مردم ارزانی داشته و هر درختی كه خشك شده بود سبز شد و مردم آن روز را «نوروز» یا «روز نوین» خواندند و همگی به فرخندگی چنین روزی در تشتی جو كاشتند و این رسم برای ایرانیان جاودانه شد.

برخی گفته‌اند جمشید كه به زبان فارسی جم و به زبان عربی «منوشخ» نامیده می‌شد در جهان سیر می‌كرد، هنگامی كه به آذربایجان رسید، با تاج و تختی مرصع بر بلندای نقطه‌ای در مشرق جای گرفت و روشنایی آن تاج و تخت در هنگام طلوع خورشید مردمان را خیره كرد و آن روز را روز نو خواندند و جشن گرفتند و لفظ «شید» كه در پهلوی به معنای شعاع است بر نام وی افزودند و پادشاه را جمشید نامیدند و رسم نوروز جاودانه و پایدار شد.

همچنین گفته‌اند: خداوند در اولین روز از ماه فروردین كار خلقت انسان و سایر مخلوقات را به پایان رساند و آدمی برای سپاسگزاری و قدردانی از خداوند و نعمت‌های وی، به نیایش و شادمانی پرداخت.یكی دیگر از فلسفه‌های جشن نوروز را نزول فروهر‌های (Farvahar) (۱) درگذشتگان به زمین در روز اول فروردین دانسته‌اند.

در اوستا آمده است كه فروهرهای درگذشتگان پاك در اول فروردین برای احوالپرسی از اقوام خود به زمین می‌آیند و با دیدن مسرت و شادمانی بازماندگان از اهورامزدا برای آنان طلب خیر و رحمت می‌كنند و بازماندگان پیش از آمدن فروهرها به نظافت و خانه‌تكانی منزل پرداخته و آماده پذیرایی از آنان می‌شوند و كلمه فروردین یعنی ماهی كه متعلق به فروهران است.

از برپایی مراسم و آیین‌های نوروزی در دوران هخامنشی اطلاع‌ دقیقی در دست نیست و تنها برخی از پژوهشگران چون فیلندر معتقدند كه حجاری‌ها و سنگ‌نگاره‌های باقی‌مانده از دوران هخامنشی نشان‌دهنده مراسم نوروزی در تخت‌جمشید است. این آثار نمایشی از تقدیم هدایا از جانب اقوام و ملل تابع هخامنشیان به حضور پادشاه است.

از چگونگی برگزاری نوروز در روزگار اشكانیان آثاری در دست نیست.شادروان پور داوود می‌نویسد: «هر چند اشكانیان، ایرانی‌نژاد و زرتشتی‌كیش بودند ولی تسلط ۸۰ ساله یونانیان موجب شد كه آنان در باب آداب و رسوم ایرانی بی‌قید شوند و شاید در پایان دوره حكومت ۴۷۶ ساله دوباره ملیت ایران قوت گرفت.»(۲)

در دوران ساسانی، مراسم نوروز را بین شش تا سی روز برگزار می‌كردند و روز ششم فروردین یا نوروز بزرگ را خرداد روز می‌نامیدند و این روز را متعلق به فرشته مقدس خرداد می‌دانستند. پیروان آیین مزدیسنا همچنین معتقد بودند كه زرتشت (۶۵۰ سال پیش از میلاد مسیح) در این روز متولد شده و در همین روز مقدس با خداوند به راز و نیاز پرداخته است و این روز برای ایرانیان محترم و مقدس شمرده می‌شد.

پادشاهان ساسانی نیز در دربارهای خود آیین‌های نوروز را با شكوه‌ خاصی برگزار می‌كردند و شاه پنج روز اول یا «نوروز عامه» بار عام می‌داد و به رفع حاجت‌های مردم می‌پرداخت، سپس «نوروز خاصه» یا نوروز بزرگ را كه از روز ششم فروردین آغاز می‌شد به خود و نزدیكانش اختصاص داده و به جشن و شادمانی می‌پرداختند و نواهای خاص نوروز در این ایام در دربار پادشاه نواخته می‌شد.

از رسوم رایج این روزگار آن بود كه مردم در بامداد نوروز به یكدیگر آب می‌پاشیدند و شكر هدیه می‌دادند.دلبستگی‌ ایرانیان به سنت‌های گذشته خود موجب شد كه نوروز كه سمبلی از عظمت و شكوه آنان بود، در سراسر دوران اسلامی، حتی در دوران خلفایی كه اعتنایی به این رسومات نداشتند، برپا شود و آشنایی و آگاهی فرمانروایان اموی و عباسی از آیین‌ هدیه دادن به حاكمان دلیلی برای گرایش فرمانروایان عرب به برگزاری نوروز شد.

با كاهش قدرت و نفوذ عرب‌ها بر دولت‌های ایرانی و ایجاد حكومت‌های مستقل چون صفاریان و سامانیان و تعلق خاطر پادشاهان ایرانی‌نژاد به اجرای رسومات ایرانی، موجب احیای نوروز و برگزاری باشكوه این جشن شد.

ابوالفضل بیهقی نیز در قسمت‌های مختلف تاریخ خود اشاراتی به دادن هدیه در نوروز مهرگان كرده است كه نشان دهنده تداوم رسومات نوروزی در دوره غزنویان می‌باشد.با روی كار آمدن حكومت صفوی و رسمیت یافتن مذهب تشیع، برخی از آداب اسلامی با آیین‌های نوروزی درآمیخت و تلاش عالمان شیعه در جمع‌آوری احادیث و روایات معصومین در رابطه با نوروز، بر رونق بیشتر این جشن افزود.

برای مثال در حدیثی از علامه محمدباقر مجلسی به نقل از امام جعفر صادق(ع) آمده است كه امام صادق(ع) نوروز را روزی فرخنده و خجسته و روزی كه در آن آدم آفریده شده معرفی می‌كند.(۳)

هما آقا جعفری

پی‌نوشت‌ها:

۱) فروهر: طبق مندرجات اوستا فروهر نیرویی است كه اهورامزدا برای نگهداری آفریدگان نیك‌ایزدی از آسمان فرو فرستاده و نیرویی است كه سراسر آفرینش نیك از پرتو آن پایدار است(دهخدا)

۲) به نقل از زكایی پرویز- نوروز تاریخچه و مرجع‌شناسی- صفحه ۷

۳) به نقل از بلوكباشی علی- نوروز جشن نوزایی آفرینش- صفحه ۳۳