سینما و ژورنالیسم

پیوند نزدیک سینما با ژورنالیسم را, از حیث کاربردی, البته بیشتر باید در سینمای مستند جست وجو کرد, اما سینمای داستانی هم به موضوع ژورنالیسم و ژورنالیست ها, بیشتر خبرنگاران روزنامه ها, بسیار علاقه مند بوده است

● بوی خوش کاغد و مرکب

اولش که سینما به‌دنیا آمد، تنها کاربردی که برایش متصور بودند، عکس‌برداری از واقعیت‌ها بود؛ حادثه‌ها، زندگی روزمره یا اتفاق‌های مهم و چیزهائی از این قبیل، گر چه خیلی زود سینما شروع به داستان‌سرائی کرد و عنوان ”هنرهفتم“ را هم برایش ساختند، اما هنوز هم کسانی هستند که سینما را یک ”رسانه“ می‌دانند. آن تصور اولیه، و این عنوان هنوز باقی، سینما را به شکلی با ژورنالیسم پیوند می‌زند که عمری حدود دو قرن بیشتر از سینما دارد.

پیوند نزدیک‌تر سینما با ژورنالیسم را، از حیث کاربردی، البته بیشتر باید در سینمای مستند جست‌وجو کرد، اما سینمای داستانی هم به موضوع ژورنالیسم و ژورنالیست‌ها، بیشتر خبرنگاران روزنامه‌ها، بسیار علاقه‌مند بوده است. به‌خصوص از همان دهه‌های آغاز سینما، فیلم‌سازان آمریکائی شروع به ساختن فیلم‌هائی دربارهٔ زندگی و حرفهٔ خبرنگاران کردند؛ به‌عنوان دست‌مایه‌های آثاری با صبغهٔ افشاگری‌های اجتماعی، گاه با رویکردی انتقادی و گاه با مایه‌های رمانتیک یا کمدی و غیره. سال گذشته که جشنوارهٔ لوکارنوی سوئیس بخشی را به این موضوع اختصاص داد و در کنار نمایش چند فیلم کتاب نسبتاً قطوری هم دربارهٔ ژورنالیسم و سینما منتشر کرد، برخی از منتقدان معروفی که در این کتاب مقاله‌ای داشتند، با صراحت به این فیلم‌ها عنوان ”ژانر“ دادند؛ ژانر فیلم‌های ژورنالیستی.

در حالی‌که توجه‌شان باعث شده که با مسامحه و ناگزیر، چنین ژانری به رسمیت شناخته شود. در انتهای کتاب یاد شده، فیلم‌شناسی مفصلی چاپ شده در دو بخش. فهرست اول شامل سیصد فیلم مهم این ”ژانر“ است که با ماجرای دریفوس (ژرژ ملیس، ۱۸۹۹) شروع می‌شود و فیلم‌های مهمی مانند همشهری کین، بوی خوش موفقیت، صفحهٔ اول، همهٔ مردان رئیس‌جمهور و بسیاری از شاهکارهای کلاسیک و جدید سینما را در بر می‌گیرد. فهرست دوم، حیرت‌انگیز شده که تازه بیش از ۹۵% آنها آمریکائی‌اند و اطلاعات ما دربارهٔ فیلم‌های ژورنالیستی کشورهای دیگر، بسیار ناچیز و در اغلب موارد، صفر است (البته از یاد نبریم که فعالان برنامه‌های رادیوئی و تلویزیونی و عکاسان نیز در ردهٔ همین ژورنالیست‌ها جای می‌گیرند). این فهرست حیرت‌انگیز، متقاعدمان می‌کند که اهمیت فیلم‌های ژورنالیستی بسیار بیشتر از آن بیست سی فیلمی است که با زیرورو کردن حافظه‌مان می‌توانیم زیر چنین عنوانی ردیف کنیم؛ و مجاب‌مان می‌کند که اطلاق ژانر به این رشته فیلم‌ها، چندان بی‌راه نیست.

وسوسهٔ تدارک پرونده‌ای با عنوان ”ژورنالیسم و سینما“ به ده پانزده سال پیش برمی‌گردد. خب ما خودمان هم ژورنالیست هستیم و کارمان ژورنالیسم است؛ موضوعی که مورد توجه سینماگران بوده و چه موضوعی بهتر از این برای یک پرونده؟ شاید ده سال پیش بود که انستیتوی فیلم بریتانیا به مناسب برنامه‌ای برای نمایش فیلم‌هائی با همین موضوع، کتاب خیلی کوچکی هم دربارهٔ آنها منتشر کرد و برای شروع تدارک چنین پرونده‌ای آن‌را به یکی از دوستان ”خوش‌قول“ سپردیم که نه تنها به عهدش وفا نکرد، بلکه کتاب را هم گم کرد. این پوشهٔ خالی توی کشو ماند و ماند تا پارسال که کتاب جشنوارهٔ لوکارنو درآمد و همکارمان خانم مشیری آن‌را برای‌مان از آنجا سوغات آورد. البته آورد که آن‌را تماشا کنیم، اما گفتیم کتاب را برای امر خیری پس نمی‌دهیم! امر خیر، تحقق همان دورخیز چند سال پیش است در قالب این پرونده.

هر چند تعداد و کیفیت فیلم‌های ایرانی مرتبط با این موضوع چندان قابل توجه نیست، اما پرونده با مروری با فیلم‌های ایرانی که به‌نحوی با ژورنالیسم ارتباط دارند شروع می‌شود؛ حاوی فهرستی از روزنامه‌نگارانی که سینماگر شدند یا برعکس. معدود مطالب ترجمه شده، از همان کتاب جشنوارهٔ لوکارنو انتخاب شده و علاوه بر دو مطلب کلی اریژینال، چند تک‌نگاری هم دربارهٔ چند فیلم خارجی و ایرانی داریم. در مورد فیلم‌های خارجی، واقعاً به‌هیچ فهرستی که همهٔ سلیقه‌ها را راضی کند، نمی‌شد رسید. فقط چند نمونه را انتخاب کردیم که مخلوطی از فیلم‌های قدیمی و جدید است؛ فیلم‌هائی دیده شده و در دسترس، که خوانندهٔ این پرونده، خاطره‌ای از آنها به یاد داشته باشد یا فیلم‌ها در دسترس باشد.