هزار سال با الازهر

زمانی که مصر در سال ۹۶۹م، ۳۵۸ه.ق، توسط لشکر حکومت فاطمی اشغال شد، به دستور «المعز»، خلیفه فاطمی، شهر قاهره در همان سال بنا و همچنین به دستور او در سال ۹۷۲م، هفتم رمضان سال ۳۶۱ه.ق، …

زمانی که مصر در سال ۹۶۹م، ۳۵۸ه.ق، توسط لشکر حکومت فاطمی اشغال شد، به دستور «المعز»، خلیفه فاطمی، شهر قاهره در همان سال بنا و همچنین به دستور او در سال ۹۷۲م، هفتم رمضان سال ۳۶۱ه.ق، مسجدی به نام الازهر ساخته شد.

الازهر، اولین مسجدی بود که در شهر قاهره بنا گردید، به همین علت مسجد جامع قاهره محسوب می‌شد و ساختمان آن عبارت بود از یک صحن که سه رواق در اطراف آن بود، و بزرگترین آن ها رواق قبله بود. سپس مجموعه‌ای از رواق، شبستان، محراب، مناره، مأذنه و همچنین مدرسه به آن اضافه شد.

تاریخ نویسان نظرات متفاوتی در مورد علت نامگذاری این مسجد دارند. عده‌ای معتقدند به دلیل وجود کاخ های مجلل و باشکوه در اطراف شهر قاهره، این مسجد را الازهر نامیده‌اند و عده‌ای هم می گویند برای تکریم و ستایش مقام حضرت فاطمه زهرا (س) نام الازهر را انتخاب کرده‌اند.

سه سال و نیم پس از تاسیس مسجد الازهر، این مسجد ماهیت علمی و آموزشی خود را کسب کرد. در آغاز حکومت «العزیز»، مدرسه الازهر قدم های بزرگی به سوی علمی شدن برداشت. وزیر العزیز، رساله العزیزیه را که در مورد فقه شیعه بود، به رشته تحریر در آورد و ۳۷ عالم فقیه را در مدرسه منصوب و امکانات رفاهی آن ها را در کنار دانشگاه برای آن ها فراهم کرد.

«العزیز» این مدرسه را مرکزی برای آموزش مسائل و علوم باطنیه مذهب اسماعیلیه می دانست و محصلین از آفریقا و آسیا برای تحصیل به آن جا می‌آمدند. تحصیل در آن بدون هزینه و رایگان بود و حکومت فاطمی، منابع درآمدی به صورت وقف برای تأمین هزینه‌های آن ایجاد کرده بود.

این دوران، یکی از دوران طلایی مدرسه الازهر بود. همایش های علمی گوناگونی در مدرسه برگزار می شد که در آن ها بحث های آزاد میان اساتید و دانشجویان درمی گرفت. علاوه بر این جلسات آموزش شفاهی نیز برای بانوان برپا بود.

با فروپاشی حکومت فاطمی به دست «صلاح الدین ایوبی»، مدرسه الازهر با دوره ای از تعطیلی و رکود مواجه شد اما پس از مدتی دوباره به شکل دوره فاطمی برگشت و به همان صورت اداره شد، اما بیشتر حول مسایلی چون دین و زبان فعالیت می‌کرد.

در زمان حکومت مملوک ها، مدرسه الازهر، مسولیت جدیدی در جهان اسلام پیدا کرد. در نتیجه حمله مغول ها به آسیای مرکزی و کاهش حکمرانی مسلمانان در اسپانیا، مدرسه الازهر تنها پناهگاه دانشجویانی بود که از سرزمین خود رانده شده بودند. این دانشجویان به مدرسه الازهر کمک کردند تا دوباره به دوران شکوفایی خود بازگردد و نقش مهمی در توسعه و رشد علوم دیگری چون پزشکی، جغرافی، تاریخ، نجوم و ریاضی برعهده بگیرد.

در زمان امپراطوری عثمانی، مدرسه الازهر با به دست گرفتن امور اموال وقفی، توانست خود را از نظر مالی مستقل کند و بدین وسیله هویت مستقل خود را بازیابد و به بزرگترین مرکز علمی اسلامی جهان تبدیل شود.

در سال ۱۸۰۵م، زمانی که «محمد علی پاشا»، قدرت را در مصر به دست گرفت، در این اندیشه بود تا با بهره گیری از رشد و توسعه غربی، مصری جدید بنیان نهد و برای این کار به الازهر نیاز داشت. او سنت رایج انتخاب شیخ بزرگ را به وسیله اجماع کمیته عالمان همتراز برانداخت و در سال ۱۸۱۲م، یک فرد را از سوی خود به این مقام گماشت. محمد علی پاشا همچنین برای تامین منابع مالی پروژه‌های خود، اقدام به تصاحب اموال وقفی کرد و از این طریق، یک پنجم از زمین‌های زراعی مصر را تصاحب کرد.

در سال ۱۸۷۲م، قانونی به تصویب رسید که درآن مدارک صادره از الازهر رتبه بندی شد و سامان یافت. در سال ۱۹۳۰م، قانونی دیگر در مورد الازهر به تصویب رسید که به موجب آن دانشکده‌های مختلف دانشگاه را با ذکر اهداف معرفی کرد.

در سال ۱۹۶۱م، جمال عبدالناصر رئیس جمهور مصر، قانونی را تصویب کرد که حق رسمی برای انتخاب شیخ الازهر را به حکومت می داد.

الازهر این روزها درحالی انتصاب شیخ تازه خود را نظاره می کند که انتقادهای بسیاری را متوجه سرسپردگی روسای خود به حکومت و عملکرد شیخ گذشته و حال خود می بیند.

منبع: هفته نامه - پنجره - ۱۳۸۹ - شماره ۴۰ - تاریخ شمسی نشر ۰۰/۰۲/۱۳۸۹