بگیرآسوده بخواب بی درد و غصه

بیشتر ما نسبت به موضوع خواب به عنوان بخش مهمی از زندگی مان توجه کافی نداریم اگر به ساعاتی که در شبانه روز می خوابیم دقیق شویم, درمی یابیم که حدود یک سوم از عمر خود را در خواب می گذرانیم

بیشتر ما نسبت به موضوع خواب به عنوان بخش مهمی از زندگی‌مان توجه کافی نداریم. اگر به ساعاتی که در شبانه روز می‌خوابیم دقیق شویم، درمی‌یابیم که حدود یک‌سوم از عمر خود را در خواب می‌گذرانیم...

اینکه چگونه باید در این ساعات خواب خوبی داشته باشیم تا با کسب انرژی لازم بتوانیم به امور روزمره‌مان بپردازیم و ذهنی پویا و فعال داشته باشیم، از نکاتی است که بارها و بارها به آن پرداخته شده است اما گاهی مشکلاتی پیش می‌آید که با علل اولیه یا ثانویه باعث بی‌خوابی و پرخوابی می‌شود. به طوری که نه‌تنها از ۸ ساعت خواب معمول برخوردار نمی‌شویم بلکه اگر بیشتر هم بخوابیم نتیجه مطلوب و آرامش ذهنی لازم را پیدا نمی‌کنیم. در گفت‌وگویی با دکتر غلامرضا حاجتی، روان‌پزشک به بررسی این عوامل پرداخته‌ایم.

▪ آقای دکتر! با توجه به اینکه در ماه مبارک رمضان هستیم، سؤالی که احتمالا به ذهن خیلی از روزه‏داران می‏آید این است که آیا بیدارشدن هنگام سحر، روزه‏دار را دچار اختلال خواب می‏کند؟

- بیدارشدن هنگام سحر در نیمه دوم خواب اتفاق می‏افتد که اصطلاحا به آن خواب REM گفته می‏شود. خواب عمیق در ۴ تا ۵ ساعت اول خواب و در ابتدای شب رخ می‏دهد بنابراین تا هنگام سحر بیشتر مراحل خواب عمیق گذشته است پس انتظار نمی‏رود که بیدارشدن در این ساعت مشکل خاصی ایجاد کند. از طرفی چون بیدارشدن در این ساعت‏ها با عشق و علاقه به انجام امور معنوی همراه است، عملا در بیشتر موارد نه تنها باعث اختلال خواب نمی‏شود بلکه حتی می‏تواند تاثیر خوبی در روحیه فرد داشته باشد. از نظر علمی، دلیلی برای نگرانی وجود ندارد. تنها توصیه‏ای که به روزه‏داران دارم این است که شب کمی زودتر به بستر بروند و برای آنکه خواب خوبی داشته باشند، افطار را سبک بخورند.

▪ افرادی که دچار اختلال خواب هستند و خواب خوبی در طول شب ندارند هم دچار مشکل می‌شوند؟

- برخی از اختلالات خواب به افسردگی و اضطراب مربوط می?شود بنابراین افرادی که در این ماه روزه می‏گیرند، به دلیل حس خوب معنوی که در این ماه پیدا می‏کنند، روحیاتشان بهتر و از اضطراب و افسردگی دور می‏شوند بنابراین در این ایام خواب بهتری را تجربه خواهند کرد.

▪ این درست است که هر کس زمان خواب مخصوص به خود یا به عبارتی الگوی خواب خودش را دارد؟

- بله! الگوی خواب در بیشتر افراد یک الگوی وراثتی است اما زمانی این الگوی خواب مهم می‌شود که به عملکرد و فعالیت روزانه شخص لطمه بزند. اگر فردی ساعت ۶ صبح از خواب بیدار می‌شود، به امور روزمره‌اش می‌رسد و آدم موفقی است، این الگوی خواب برایش مطلوب است اما اگر الگوی خواب کسی در کار و فعالیت‌های روزانه‌اش اختلال ایجاد کند، روی تغییرات آن کار می‌کنیم. خیلی اوقات نباید به تغییرات جزیی در الگوی خواب توجه کرد و نگران آن بود زیرا این نگرانی موقع خواب، حالت برانگیختگی ذهن ایجاد می‌کند و خود به خود باعث تشدید بی‌خوابی می‌شود. پس حساسیت نسبت به اینکه من چه وقتی خوابیده‌ام و چه وقت بیدار شده‌ام، می‌تواند مشکل ایجاد کند.

▪ چند نوع اختلال خواب داریم؟

- به‌طورکلی دو دسته اختلال خواب داریم؛ «اختلالات اولیه» خواب که ناشی از بیماری‌های روان‌پزشکی، بیماری‌های جسمی یا سوءمصرف مواد نیستند. این اختلال‌ها خود به خود وجود دارند و به دلیل بیماری نیستند . دوم، «‌اختلالات ثانویه» خواب هستند. بیمار‌ی‌های خواب، ناشی از یک بیماری دیگرند. درواقع آن بیماری یا عارضه بی‌خوابی ایجاد می‌کند یا طول کشیدن آن اختلال خواب برای بیمار به وجود می‌آورد. این اختلال‌های ثانویه می‌توانند شامل انواع و اقسام بیماری‌های طبی، بیماری‌های روان‌پزشکی و سوءمصرف مواد باشند.

▪ کدام دسته از اختلالات روان‌پزشکی باعث کم‌خوابی یا پرخوابی می‌شوند؟

- همان‌طور که می‌دانید، یک‌سوم زندگی ما در خواب سپری می‌شود و رشته روان‌پزشکی به خصوص با اختلالات خواب سروکار دارد زیرا تقریبا تمام بیماری‌های روان‌پزشکی به نحوی با مشکل خواب ارتباط دارند یا به صورت اولیه یا ثانویه یا به صورت علامتی از یک بیماری. پس تقریبا تمام بیماری‌های روان‌پزشکی اختلال خواب ایجاد می‌کنند اما تعدادی از آنها مهم‌تر و شایع‌تر هستند مانند افسردگی که حدود ۱۵ درصد از افراد جوامع به طور متوسط دچار آن هستند. در الگوی کلی خواب افراد افسرده، شروع خواب خوب است اما صبح خیلی زود از خواب برمی‌خیزند و بعد از آن دیگر خوابشان نمی‌برد. درواقع صبح زود برای این افراد بدترین ساعت روز است زیرا خلق خوبی ندارند ولی کمی که می‌گذرد، خلقشان بهتر می‌شود. مشکل شایع دیگر روان‌پزشکی اضطراب است. الگوی خواب در این افراد در شروع خواب برعکس افسردگی است.

▪ آیا اختلال روانپزشکی دیگری هم اختلال خواب می‌دهد؟

- بله، افراد مضطرب اغلب برای خوابیدن مشکل دارند. البته زمان به بستر رفتن تا زمان خواب در افراد سالم هم متغیر است. برخی افراد همان چند دقیقه اول خوابشان می‌برد و بعضی‌ها یکی، دو ساعت طول می‌کشد تا بخوابند ولی نباید آن را به حساب اضطراب گذاشت. در حالت اضطرابی، فرد برای شروع خواب مشکل دارد اما بعد می‌خوابد و خوابش مشکلی نخواهد داشت. بیماری دیگر، اختلالات دوقطبی نوع یک و نوع دو است. افراد مبتلا به این اختلال گاهی شادند و گاهی افسرده. خانواده این افراد باید بدانند وقتی بیمار مبتلا خوب می‌خوابیده و حالا آرام‌آرام خوابش کم شده است، ممکن است علامت شروع تجربه یک دوره شیدایی باشد که پزشکان اصطلاحا به آن «مانیا» می‌گویند. در این صورت باید به ‌سرعت به پزشک معالج مراجعه کند تا از حمله مانیا پیشگیری شود. کم‌خوابی یکی از علائم مهم شروع مانیاست. این افراد با دو تا سه ساعت خواب، کاملا سرحال می‌شوند و انرژی زیادی دارند و حتی می‌توانند ۲۲ ساعت یکسره فعالیت داشته باشند.

▪ چرا برخی از افراد در اتفاقاتی که برای?شان پیش می‌آید نمی‌توانند راحت بخوابند؟

- گاهی افرادی که در معرض حوادث دسته‌جمعی یا هر نوع حادثه سختی قرار داشته‌اند، دچار بی‌خوابی و کابوس می‌شوند. دوره کابوس‌های شدید در ارتباط با موضوعی که از آن آسیب دیده‌اند، از خواب پریدن‌ها و یادآوری صحنه‌ها در این افراد شایع است. اختلال شایع دیگر اختلالات «وسواسی» و «وسواسی اجباری» است که جزو اختلالات اضطرابی قرار می‌گیرد و بی‌خوابی در آنها شایع است. این افراد گاه به هنگام شروع خوابشان دچار وسواس‌ و نشخوارهای ذهنی می‌شوند و همین امر مانع به خواب رفتنشان خواهد شد. این الگو در بیشتر موارد وجود دارد اما گاهی خواب یک فرد وسواسی بیش از حد می‌شود. خیلی اوقات الگوی خواب در این بیماری‌ها پرخوابی، کم‌خوابی یا ترکیبی از هر دو است.

▪ اختلالات دیگری هم هست که اشاره نکرده باشید؟

- افرادی‌ که دچار «اختلالات خوردن» و اصطلاحا «پرخوری‌های غیرطبیعی» یا «بی‌اشتهایی‌های عصبی» هستند و بسیاری از کودکان «بیش‌فعال»، شب‌ها تا دیروقت بیدار می‌مانند و دچار بی‌خوابی‌های غیرعادی می‌شوند. گاهی بچه‌های بیش‌فعال به دلیل مصرف نامنظم دارو دچار بی‌خوابی می‌شوند و اگر داروهایشان را دیر مصرف کنند، دچار بی‌خوابی خواهند شد. به همین دلیل به والدین این بچه‌ها توصیه می‌کنیم داروها را در وعده‌های صبح و ظهر و قبل از ساعت ۴-۳ بعدازظهر به کودکانشان بدهند زیرا این داروها محرک مغز هستند و باعث بی‌خوابی می‌شوند.

▪ گاهی بعضی افراد در حالی که نشسته‌اند و کاری انجام می‌دهند، خوابشان می‌برد. آیا این حالت به دلیل وجود یک مشکل است یا خستگی مفرط؟

- این مشکل به سن و سال افراد و اینکه چند وقت است این حالت شروع شده است، بستگی دارد اما معمولا در اثر حمله‌های خواب ایجاد می‌شود که ما اصطلاحا به آن «نارکولپسی» می‌گوییم. افراد مبتلا دچار خواب‌آلودگی مفرط روزانه هستند و دوره‌های خوابشان غیرقابل مقاومت است. آنها در حالت نشسته، هنگام حرف زدن با تلفن یا هر نوع فعالیت دیگری به?طور ناگهانی خوابشان می‌برد. نارکولپسی ممکن است پرخوابی و خواب‌آلودگی روزانه ایجاد کند. افراد مبتلا ممکن است اصطلاحا دچار «قوام باختگی عضلانی» شوند یعنی ناگهان قوام عضلات خود را از دست بدهند و زمین بخورند بنابراین کسانی که به این اختلال دچار هستند نباید مشاغلی مانند رانندگی، تراشکاری، کار در ارتفاع و... را انتخاب کنند زیرا بسیار خطرناک است. اتفاقا شیوع این بیماری کم نیست و به طور متوسط شیوعی در حدود یک به هزار دارد. مبتلایان باید هر چه سریع‌تر به پزشک مراجعه کنند تا با درمان‌های دارویی بهتر شوند.

▪ نظرتان در مورد استفاده از داروهای خواب‌آور چیست؟

- معمولا بعد از مدتی اثر و کارایی داروهای خواب‌آوری مانند «لورازپام»، «کلونازپام»، «آلپرازولام» و... به دلیل تحملی که نسبت به آنها ایجاد می‌شود، از بین می‌رود بنابراین باید با تجویز پزشک و به صورت موقت مصرف شوند. اگر بعد از یک دوره مصرف، لازم باشد، مصرف آنها ادامه پیدا کند، پزشک داروهایی تجویز می‌کند که هم خواب‌آور باشند و هم بیماری اصلی را درمان کنند. پس مصرف خودسرانه این داروها به هیچ‌وجه توصیه نمی‌شود.

▪ مصرف چه داروهایی باعث ایجاد اختلالات خواب می‌شود؟

- بسیاری از داروها مانند داروهایی که برای درمان آسم تجویز می‌شوند، می‌توانند با تحریک سیستم سمپاتیک و گیرنده‌های سمپاتیک بدن، بی‌خوابی یا حالت بیش‌برانگیختگی ذهن ایجاد کنند. بسیاری اوقات افراد بعد از مدت طولانی مصرف خواب‌آورها، ناگهان مصرف آن را قطع می‌کنند که این کار باعث می‌شود اضطراب و بی‌خوابی عود کند بنابراین قطع ناگهانی دارو، باید با نظر پزشک و با استفاده از جایگزین‌ها و به مرور انجام شود. مصرف انواع محرک‌ها و قطع یکباره آنها به شدت فرد را دچار بی‌خوابی می‌کند مانند مصرف قهوه، چای، داروهای محرک مغز و... گاهی هم خود داروهای ضدافسردگی می‌توانند خواب را مختل کنند. در این موارد زمان مصرف دارو را تغییر می‌دهیم.

مریم منصوری