معنای «ماریکانا»

اقتصاد سیاسی آفریقای جنوبی پس از ماندلا

در ۱۶ آگوست ۲۰۱۲ پلیس آفریقای‌جنوبی معدنچیان اعتصابی ماریکانا را به گلوله بست و ۳۴‌نفر از آنان را کشت. این واقعه، خونبارترین سرکوبی بود که از سال ۱۹۶۰ به بعد در آفریقای‌جنوبی به وقوع می‌پیوست. سام اشمن و بن فاین، محققان دانشگاه ژوهانسبورگ، در این مقاله با بررسی جزیی صنعت پلاتین در آفریقای‌جنوبی نشان می‌دهند که چطور کشتار ماریکانا در این ریشه دارد که صورت‌بندی اقتصاد سیاسی آفریقای‌جنوبی هنوز با گذشت بیش از دو دهه از برچیدن نظام آپارتاید تغییر بنیادینی نکرده است.

صنعت معدن آفریقای‌جنوبی، قلب اقتصاد این کشور، در سال ۲۰۱۲ شاهد چشمگیرترین و گسترده‌ترین موج اعتصابات از زمان شکست آپارتاید به بعد بود؛ اعتصاباتی که در ماریکانا با کشته‌شدن ۳۴ کارگر اعتصابی شرکت لونمین بنا بر ادعا به دست پلیس همراه بود. این اتفاقات و به‌تبع آن واکنش‌های ائتلاف سه‌جانبه کنگره ملی آفریقا، کنگره اتحادیه‌های کارگری آفریقای‌جنوبی و حزب کمونیست آفریقای‌جنوبی، به‌روشنی گویای مسایل اقتصادی و اجتماعی آفریقای‌جنوبی امروز است و این نکته را برجسته می‌کند که چگونه در آفریقای‌جنوبی امروز بسیاری از خصایل نظام آپارتاید بازتولید و حتی تشدید شده‌اند.

این اتفاقات توجه‌ها را به حجم ثروت معدنی آفریقای‌جنوبی و وابستگی این صنعت به کارگر ارزان، سیاه و اغلب مهاجر جلب کرده است. در آوریل ۲۰۱۰ گزارش سیتی‌گروپ، آفریقای‌جنوبی را با ذخایر معدنی‌ای به ارزش تخمینی ۲/۵ ‌تریلیون‌دلار غنی‌ترین کشور جهان از این حیث عنوان کرد. فلزات گروه پلاتین ۲/۳ ‌تریلیون‌دلار از این ذخایر را تشکیل می‌دهند و این حجم عظیم از منابع در مجموعه معدنی بوشولد ایگناتئوس، در شمال غربی و استان لیمپووو، جای گرفته است. این منطقه بزرگ‌ترین منابع کروم و وانادیوم را در خود جای داده و در آن فروکروم، نیکل و کانی‌های دیگر تولید می‌شوند.

پلاتینیوم یکی از شش عنصر فلزی مشابهی است که در گروه پلاتین جای دارند. طبق برآوردها، ۸۷‌درصد منابع پلاتینی جهان در اختیار آفریقای‌جنوبی است و در سال ۲۰۰۹ این کشور ۷۶‌درصد تولید پلاتین در جهان را انجام داده است. از اوایل دهه ۱۹۹۰ رشد صنعت پلاتین از دیگر شاخه‌های بخش صنعت معدن در آفریقای‌جنوبی سریع‌تر بوده و مجموعه معدنی بوشولد ایگناتئوس سریع‌ترین رشد را در میان مناطق مختلف آفریقای‌جنوبی داشته؛ رشدی که در برخی سال‌ها از ۱۵‌درصد هم فراتر رفته است.

سه تولیدکننده بزرگ بر این بخش مسلط هستند: آنگلو آمریکن پلاتینیوم (که مالکیت ۸۰‌درصد آن در اختیار آنگلو آمریکن است)، ایمپالا پلاتینیوم و لونمین. در پس اینها چهار عامل ساختاری بنیان اتفاقات ماریکانا را پی ریختند.

نخستین عامل، ماهیت اقتصاد مبتنی بر استخراج منابع طبیعی در آفریقای‌جنوبی است که در قالب مفهوم مجموعه کانی-انرژی بیان شده است.

مجموعه کانی-انرژی به آن دسته از صنایع سنگین کلیدی، مالکیت‌های قدرتمند و نهادهایی اشاره می‌کند که پیرامون استخراج و فرآوری معادن شکل گرفتند و به‌عنوان یک نظام انباشت شاخص و متمایز، دینامیسم و ارتباطاتی داشته‌اند که مسیر صنعتی‌شدن آفریقای‌جنوبی را رقم زده است. بازیگران اصلی مجموعه کانی-انرژی شش کمپانی استخراج معدنی هستند که اواخر قرن نوزدهم و پس از انقلاب معدنی، رشد و نظام نیروی کار مهاجر را ایجاد کردند. در دهه ۱۹۶۰ با سرمایه مالی، آفریکانرها (اقلیت سفیدپوست آفریقای‌جنوبی) در هم آمیختند و در دهه ۱۹۷۰ نفوذ خود بر منابع کانی و انرژی کلیدی گسترده بودند و تا دهه ۱۹۸۰ بر کل اقتصاد، چیره شده بودند. تمرکز سرمایه صنعتی و پولی در مجموعه کانی-انرژی بر دو پایه استوار بود: نخست حمایت دولت از بخش‌های کلیدی و به ویژه از طریق شرکت‌های شبه‌دولتی و سیاست‌های قیمت‌گذاری و تعیین تعرفه. دومین عامل نیز استثمار شدید و سرکوب سیاسی اکثریت سیاه.

توافق سیاسی سال ۱۹۹۴، باوجود خواسته‌های رادیکال‌تر بخش‌هایی از جنبش رهایی‌بخش، سرمایه سفید را محفوظ گذاشت. کنگره ملی آفریقا از ۱۹۹۶ کنترل بر سرمایه و مبادلات را کاهش و به شرکت‌های استخراج معدن این اجازه را داده که معاملات اصلی سهام خود را در بازارهای خارجی انجام دهند؛ کاری که آنها با تمرکززدایی شدید در خود آفریقای‌جنوبی به انجامش رسانده‌اند. آنها در این مسیر همچنین بخشی از دارایی‌های (کمتر مولد) خود را به بورژوازی سیاه مشتاق فروخته‌اند که به چشم حایلی جلوی حمله علیه سرمایه نگریسته می‌شد.

این تحولات، نفوذ مجموعه کانی-انرژی بر اقتصاد را بازتولید و بازآرایی کرده است. فروش خارجی سهام و تمرکززدایی از سرمایه‌های بزرگ مولد این مجموعه، به معنای این بود که در داخل بر فعالیت‌های کلیدی تولیدی و استخراج متمرکز شوند و همچنین بر بین‌المللی‌کردن فعالیت‌هایشان و ورودشان به بازارهای مالی تاکید کنند. با توجه به گسترش بخش بازارهای مالی، این تمرکززدایی همزمان به ظهور شرکت‌های معظم مالی واجد قدرت داخلی فزاینده انجامید.

به این ترتیب می‌توان گفت که اقتصاد پساآپارتاید تحت سلطه سه عامل بود: فرار سرمایه، بخش مالی و مالکیت خارجی.

بازآرایی ساختاری سرمایه در بخش پلاتین به ظهور شرکت آنگلو آمریکن پلاتینیوم (آمپلاتس) منجر شد و با جدایی بخش مالی پیشین آنگلو (جی‌سی‌آی) چند شرکت مالی جدید شکل گرفت که از میان آنها جی‌سی‌آی در طلا، سنگ‌آهن و فلزات پایه، جانیک در امور مالی صنعتی فعال شدند و آنگلو پلاتینیوم نیز با شرکت مالی آنگلو روستنبرگ ادغام شد.

آمپلاتس در لندن ثبت شده و ۴۰‌درصد تولید جهانی را در انحصار دارد. ایمپالا از گنکور جدا شده و آن‌هم در لندن ثبت شده، لونرو از سال ۱۹۹۹ به لانمین تغییر نام داده و تمرکزش بر دارایی‌های فرعی است. ۲۵‌درصد لانمین در اختیار شرکت چندملیتی آنگلو-سوییس ایکس‌استراتا است. ایکس‌استراتا همچنین یکی از بزرگ‌ترین تولیدکننده‌های زغال‌سنگ آفریقای‌جنوبی است و از تامین‌کننده‌های اصلی سوخت اسکوم (شرکت برق آفریقای‌جنوبی) دو شرکت غول‌آسای گلنکور و ایکس‌استراتا در سال ۲۰۱۲ برای ادغام با هم مذاکراتی داشته‌اند.

صنعت پلاتین خصلت‌های اصلی اقتصاد سیاسی آفریقای‌جنوبی را نشان می‌دهد: ساختار صنعتی انحصاری، کنترل شدید شرکت‌های بزرگ و پذیرفته‌شدن منافع سرمایه‌داران سیاه نوظهور. تحول استخراج پلاتین همچنین بازتابی از تاکید مداومی است که در اقتصاد پساآپارتاید بر صادرات کانی‌ها گذاشته شده، به‌جای آنکه اقدامات سودبخش محلی صورت گیرد، فعالیت‌های اقتصادی گسترش یابد و شغل‌های جدیدی ایجاد شود.

دومین مساله‌ای که ماریکانا نشان می‌دهد این است که با گذشت دو دهه از اصلاح بازار کار نظام آپارتاید، نظام مبتنی بر کارگران مهاجر، که عمرش به یک قرن می‌رسد، هنوز به‌جای خود باقی است.

صنعت معدن از حیث وابستگی به کار ارزان به گذشته خود در نظام آپارتاید وفادار مانده است. اعتصاب کارگران لانمین برای افزایش حقوقشان از چهارهزار رند به ۱۲هزارو۵۰۰ رند در ماه بود، هرچند که این اعداد و ارقام محل مناقشه‌اند. میزان پرداخت‌ها پیچیده است، به‌ویژه از آنجا که حدود یک‌سوم کل کارگران معدن توسط دلال‌های کار استخدام می‌شوند. نیروی کار مهاجر اکثریت کارگران معدن را تشکیل می‌دهد، به‌ویژه کارگرانی که از استان کیپ شرقی آمده‌اند، اما علاوه بر آنها همچنین کارگرانی هستند که از کشورهای موزامبیک و لسوتو مهاجرت کرده‌اند. به‌عنوان نمونه از ۵۲‌هزار نیروی کار شاغل در آنگلوپلاتس در سال ۲۰۱۲، ۴۵‌هزارنفر آنان اهل آفریقای‌جنوبی بودند، سه‌هزارو۶۷۷ نفر موزامبیکی، هزارو۶۰۰‌نفرشان اهل لسوتو و ۲۸۰‌نفر هم اهل سوازیلند بودند.

چرخه کار، تنها در کریسمس و عید پاک به آنها حق مرخصی می‌دهد، همچنان که پیش از ۱۹۹۴ نیز چنین بود. نظام مبتنی بر نیروی کار مهاجر، که در پایان قرن نوزدهم توسط شرکت‌های معدنچی نضج گرفت، به معنی ویرانی مناطق «کارگر-فرستی» است که ناگزیر از تکیه بر درآمد کارگران معدن می‌شوند. از ۱۸۹۰ به این‌سو که کیپ شرقی نیروی کار لازم را برای معادن طلای ویتواترزرند فراهم می‌کرد، این منطقه یکی از فقیرترین بخش‌ها و همچنین یکی از مناطق عمده تامین نیروی کار مهاجر باقی مانده است، به‌خصوص روستاهای کشور سابق ترانسکی که اکنون در استان کیپ شرقی آفریقای‌جنوبی ادغام شده از این جمله‌اند. شماری از معدنچیان کشته‌شده در ماریکانا اهل همین مناطق بودند. یکی از ویژگی‌های نیروی کار مهاجر در نظام آپارتاید اقامتگاه‌های معدنچیان بود که از کلیدی‌ترین ابزارهای کنترل نیروی کار به‌شمار می‌رفت. این اقامتگاه‌ها تخلیه شده‌اند اما خانه‌های سازمانی قابل‌قبول جایشان را نگرفته و در عوض حق مسکنی که شرکت‌ها به کارگران می‌دهند به رشد بیغوله‌های اطراف معادن منجر شده که شرایط وحشتناک زندگی در آنها حاکی از بی‌اثربودن برنامه‌های اجتماعی «قانون توسعه معادن و منابع نفتی» بوده است.

مساله سومی که ماریکانا نشان می‌دهد فقدان برنامه‌ریزی مناسب و هماهنگ برای چنین بخش مهم و بزرگی از آفریقای‌جنوبی است.

توسعه برنامه‌ریزی‌نشده و تصادفی محیط‌های زندگی شایع است. آن‌هم در زمانی که انگار بزرگ‌ترین محله بی‌آی‌سی به‌کلی فروپاشیده است. سال گذشته حسابرس کل نتوانست حسابرسی روتسنبورگ را به انجام برساند. در پنج‌سال پیش از آن روتسنبورگ از حسابرسی متوالی برخوردار بود. با این حال، این منطقه هنوز یکی از مناطقی است که سریع‌ترین رشد را در آفریقای‌جنوبی دارد.

مساله چهارمی که ماریکانا نشان می‌دهد بخش مالی غیررسمی و حجم فزاینده استقراض‌های تضمین‌نشده و بی‌وثیقه است.

اخیرا رشد موسسه‌های اعتباری خرد و وام‌های کوچک باوجود مقرراتی که با هدف حمایت از فقیران وضع شده چشمگیر بوده است. بنا بر آمار دفتر تنظیم اعتبار آفریقای‌جنوبی، حجم بدهی‌ها در این کشور به ۳/۱ تریلیون‌رند می‌رسد که ۱۰‌درصد از این مقدار وام‌ها و اعتبارات تضمین‌نشده است. ۶۲‌درصد این وام‌های تضمین‌نشده متعلق به کسانی است که زیر ۱۰هزار رند در ماه درآمد دارند و ۲۲‌درصد هم متعلق به کسانی است که درآمدشان زیر ۱۵هزار رند است. بنا بر تخمین مانی‌وب، ۴۰‌درصد درآمد آن‌دسته از اهالی آفریقای‌جنوبی‌ که درآمدشان بین سه‌هزارو۵۰۰ تا ۱۰هزار رند است بابت بازپرداخت وام‌هایشان هزینه می‌شود. از میان ۱۹/۶ ‌میلیون مشتری فعال بازار اعتبار در سال ۲۰۱۲، ۹/۲ میلیون آنها «مشکل‌دار» هستند؛ به این معنی که دست‌کم سه قسط بازپرداخت وامشان عقب افتاده یا اینکه در فهرست بدحساب‌ها طبقه‌بندی‌ شده یا حکمی علیه‌شان صادر شده است. این امر اغلب به صورت حکم دادگاه به توقیف مستقیم بخشی از درآمد کارگران توسط صاحب‌کار برای تسویه‌حساب با طلبکار همراه جاری می‌شود. بسیاری از کارگرانی که برای دستمزدهای بالاتر اعتصاب کردند، یا گرفتار احکام توقیف حقوقشان برای بازپرداخت وام بودند که چیز زیادی برای زندگی‌شان باقی نمی‌گذاشت، یا اینکه به وام‌دهندگانی که بدون گرفتن وثیقه اطراف معادن فعالند بدهکار بودند. تنها در ماریکانا دست‌کم ۱۳ «موسسه اعتباری خرد» دایر است.

هنوز برای گفتن اینکه این بحران چه اثراتی به‌جا می‌گذارد زود است. آمپلاتس در ژانویه ۲۰۱۳ اعلام کرد که ۱۴هزار فرصت شغلی از میان رفته است و افت قیمت‌های جهانی را عامل این امر دانست، با این حال تردیدی نیست که فرصت را برای محدودکردن عرضه جهانی و بالا‌بردن سوددهی با برگرداندن قیمت‌ها به سطح قبلی غنیمت خواهد شمرد و می‌کوشد از مبارزه‌جویی تازه‌بروزکرده در میان کارگران خلاص شود. بیشتر بحث‌های کنونی پیرامون کمیسیون تحقیق فارلام، که توسط دولت کنگره ملی آفریقا تشکیل شده، شکل گرفته است، اما از نظر ما اگرچه مهم است که اتفاقات حول‌و‌حوش روز کشتار ماریکانا روشن شوند، باید به چهار دلیل ریشه‌ای که برشمردیم توجه کرد. تراژدی ماریکانا چکیده مجموعه کانی- انرژی است و بازتاب شکست اقتصادی و اجتماعی توسعه پس از آپارتاید برای اکثریت اهالی آفریقای‌جنوبی. ماریکانا تداوم قدرت مجموعه کانی-انرژی، نقش تعیین‌کننده آن و سرمایه انحصاری سفید را نشان می‌دهد و اینکه چطور کنگره ملی آفریقا و نخبگان سیاهِ تازه‌ثروتمندشده‌اش عملا حمایتی بی‌قید‌و‌شرط برایش فراهم کرده‌اند. ماریکانا بیانگر تداوم نیروی کار مهاجر، دستمزدهای وحشتناک و شرایط کار و زندگی معدنچیان و همچنین همدستی سردرگم و فرصت‌طلبانه بخش‌هایی از جنبش کارگری است.

سام اشمن و بن فاین

ترجمه: مازیار سمیعی

این مقاله ترجمه‌ای است از:

Sam Ashman and Ben Fine,”The Meaning of Marikana,” Global Labour Column, Number ۱۲۸, March ۲۰۱۳.