چهار راه دنیا

نام ری برای اولین بار در کتاب اوستا آمده است

در شش کیلومتری جنوب شرق تهران، شهری کهن آرمیده است که روزگاری «چهارراه دنیا» نامیده می‌شد. ری تا پیش از حمله مغولان ویرانگر، از چنان جایگاهی برخوردار بود که سلاطین، حکام و امرا در کمین فرصتی بودند تا در بزنگاهی مناسب بر آن یورش برند و با تسخیر این شهر بر ایران تسلط یابند. زیرا ری مسیرهای شرق و غرب را به یکدیگر متصل می‌ساخت و از لحاظ سوق‌الجیشی کلید شمال و دروازه مرکز ایران بود. شاید به همین دلیل آن را «سوق العالم» یا «چهارراه دنیا» می‌نامیدند. اما پس از هجوم تاتار این شهر در اثر عوامل گوناگون ـ طبیعی و انسانی ـ چنان تخریب شد و چونان شکل باخت که میان آن گذشته شکوهمند و این آثار ویران شده چندان تناسبی قابل تصور نیست.

با یاری قلم نویسندگانی که پیرامون این شهر متونی از خود به جا نهادند و کلنگ باستان‌شناسانی که در ویرانه‌های ری کهن در جستجوی حقیقت تن خود را فرسودند گوشه‌ای از آن پیشینه باشکوه و حسرت‌برانگیز را می‌توان به تماشا نشست.

نام ری برای اولین بار در کتاب اوستا آمده است و از آن به عنوان دومین شهری یاد شده که به دست اهورامزدا آفریده شده است. این شهر در ادوار ماد و هخامنشی یکی از ایالات ماد بزرگ محسوب می‌شد. در گل‌نوشته‌های مکشوف از تخت جمشید به خط عیلامی از این شهر با نام «راکان» نام برده شده که محل پرورش و نگهداری گوسفندان و اسبان بویژه اسب‌های مسافرتی بوده است.

با تشکیل دولت سلوکی و متعاقب آن مهاجرت یونانیان به ایران، ری یکی از مراکز مهم یونانی‌نشین و جایگاه فرمانروایی شاهزادگان سلوکی شد و احتمالا سلوکوس نیکاتور این شهر ویران را از نو ساخت و آن را «اروپوس» نامید.

اما اشک- بنیانگذار سلسله اشکانی ـ پس از شکست شاهان دست‌نشانده سلوکی، ری را فتح کرد و در آن قلعه‌های متعددی بنا نهاد. در این دوره ری را «ارشکیه» و «ریشهر» نامیدند.

دانسته‌های ما نسبت به ری در دوره ساسانی بسیار اندک است، اما احتمال داده می‌شود شهر مهمی بوده است. در این دوره خاندان مهران ـ یکی از هفت خانواده عصر اشکانی و ساسانی ـ بر ری تسلط داشتند. تا پیش از روزگار فتحعلی شاه قاجار، بر دامنه جنوبی کوه دز رشکان (کوه سرسره) نزدیک ری سنگ‌نگاره ناتمامی از عهد ساسانیان وجود داشت که چند نفر از شرق‌شناسان و جهانگردان آن را وصف و تصویر کرده‌اند، اما به فرمان پادشاه قاجار این نقش برجسته محو شد تا صورت وی به جای آن حک شود. به نظر برخی از پژوهشگران، این تصویر از یادگارهای بهرام چوبین بوده است. بهرام چوبین پسر بهرام گشنسب ـ مرزبان ری ـ از سرداران ساسانی است که ادعای سلطنت داشت و مدت کوتاهی نیز بر تخت شاهی نشست و سرگذشت وی با حماسه و افسانه آمیخت و در روایات ایرانی مثل شاهنامه شهرت یافت. به هر حال، شهرت و محبوبیت بهرام چوبین آن اندازه بوده است که برخی از اعمال پهلوانی و صحنه‌هایی از سرگذشت وی به تصویر کشیده شود.

از دیگر آثاری که ساسانیان در ری احداث کردند، می‌توان به آتشکده ری اشاره کرد که بر فراز تپه میل پس از ۱۸۰۰ سال همچنان استوار ایستاده است. این آتشکده ساختاری همچون دیگر آتشکده‌ها دارد. اتاقی چهارگوش که از چهار سمت درگاهی قوسی شکل دارد و احتمالا سقفی گنبدی، آتش مقدس آنها را حفظ و حراست می‌کرده است.

در زمان خلفای عباسی، ری یکی از شهرهایی بود که به صورت باشکوه و مجلل ارتقاء پیدا کرد و ساخت و سازهای تازه در آن انجام گرفت. برای نمونه خلیفه محمد امین بن مهدی، شهر محمدیه را آن سوی بخش شهرستان ساخت و در سال ۵۸ هـ .ق مسجد جامع شهر را بنا نهاد. این خلیفه نام شهر را به المحمدیه (نام خود) تغییر داد، اما این تغییر از سوی مردم پذیرفته نشد و ری همچنان ری باقی ماند. در سده‌های دوم و سوم هجری ری آنچنان آبادان بود که آن را «عروس دنیا» نام نهاده بودند و البته این شهر را «ام‌البلاد» و «شیخ‌البلاد» هم نامیده‌اند. ری از جمله شهرهایی بود که مذهب تشیع در آن رواج پیدا کرد.

این شهر از سال ۳۱۴ تا ۳۱۶ هـ .ق میان ماکان کاکی، ابوعلی محتاج و اسفاربن شیرویه دست به دست شد تا این‌که در نهایت مرداویج زیاری ـ بنیانگذار حکومت زیاری ـ ری را همراه شهرهای دیگر چون قزوین، زنجان، ابهر، قم و کرج فراچنگ آورد و آغاز حکومتی نوبنیاد را اعلام کرد. در کنار زیاریان، پسران بویه ماهیگیر نیز به دنبال فرصتی بودند تا بر ری و دیگر شهرهای مهم ایران سیطره یابند. آل‌بویه در آغاز، قدرت خویش را به سه حوزه شیراز، بغداد و ری تقسیم کردند و رکن‌الدوله در ری بر تخت قدرت تکیه زد. او در پی آن بود که شکوه از کف رفته امپراتوری ساسانی را مجدد احیا کند. به دستور او نشان یادبود سیمینی در ری ضرب شد که عبارت «شکوه شاهنشاه افزون‌باد» بر آن دیده می‌شد. پادشاهان دیلمی (آل‌بویه) علاوه بر تمایلات ایران دوستی به مذهب تشیع نیز باوری عمیق داشتند. به دستور اینان در دامنه کوهی که در حاشیه جنوب شرقی ری کهن قرار داشت زیارتگاهی ساخته شد که به باور شیعیان به عنوان آرامگاه بی‌بی شهربانو، دختر یزدگرد سوم ساسانی و همسر امام حسین( ع) مورد احترام است.

شهر ری تا زمان ملکشاه سلجوقی جایگاه نمادین و استراتژیک خود را حفظ کرد. اما پس از مرگ وی این شهر به نوعی موقعیت پیشین خود را از دست داد و مشمول مناطقی گشت که به شکل غیرمستقیم اداره می‌شدند. پس از این، شهر در دستان اتابکان دست به دست می‌گشت.

ری عصر سلجوقی یکی از ثروتمند‌ترین و صنعتی‌ترین مناطق به شمار می‌رفت و با جمعیتی بالغ بر یک تا ۵/۱ میلیون دارای بازارهای متعدد، مدارس، کتابخانه‌های فراوان و مساجد کوچک و بزرگ از چنان شکوهی برخوردار بود که آن را تجارتخانه می‌نامیدند. شواهد باستان‌شناختی همچون سفالینه‌ها، نقره و مفرغ‌های زیبا و تعداد قابل توجهی تکه پارچه‌ها نشان گویایی است از پیشرفت و شکوه زندگی در آن دوره ری. بناهایی که به دست معماران سبک رازی در پهنه این شهر و نواحی پیرامون آن ساخته شدند به گونه‌ای دیگر شکوه زندگی مردمان عصر سلجوقی را بازتاب می‌دهند، بناهایی چون حرم مطهر حضرت عبدالعظیم حسنی که قدیمی‌ترین اثر این مجموعه زیارتگاهی، درگاه و کتیبه کوفی ورودی آن است که از نظر قدمت متعلق به عصرسلجوقی است.

گنبد امیر اینانج، والی شهر ری در دوره سلجوقی که با مصالحی چون سنگ و ملات گچ و با نقشه مدور ساخته شده است، اما بی‌شک یکی از کم‌نظیرترین آثار تاریخی ایران، برجی است آجری که به «برج طغرل» مشهور است. این بنا از مشهورترین برج آرامگاه‌های ایران است که آن را مدفن طغرل اول سلجوقی و برخی دیگر از افراد این خاندان می‌دانند. در ساختمان برج از آجر استفاده و نقشه داخلی آن مدور و شکل خارجی آن ستاره‌ای به ترتیب به قطر ۱۱ و ۱۶ متر با ۲۴ ترک و ارتفاع ۲۰ متر است. تناسبات درست و تزئینات کاملا دقیق آن باعث شده است که این برج از جمله جذاب‌ترین و بی‌عیب‌ترین برج آرامگاه‌ها به شمار آید.

روزگار سلجوقی ری بار دیگر همچون عصر دیلمیان رونق و اعتبار خود را بازیافت و این آخرین دوران آبادانی این شهر در تاریخ به حساب می‌آید. از سده ششم هجری قمری آتش اختلافات عقیدتی و تضادهای مذهبی که بین فرق مختلف مردم ری وجود داشت افروخته‌تر گردید. در سال ۵۸۲ هـ ‌.ق در جنگی که بین شیعیان و سنیان رخ داد جمع بسیاری کشته شدند و ویرانی‌های بزرگ به بار آمد. همین جنگ‌ها و کشمکش‌های مذهبی ری را رو به ویرانی برد تا جایی که در آغاز سده هفتم هجری قمری ری دیگر آن شهر آباد قرون پیشین نبود. در سال ۶۱۷ هـ .ق ری مورد تاخت و تاز سپاه مغول قرار گرفت.

بسیاری از مردمانش کشته و زنان و کودکانش به اسارت رفتند. آنان که زنده ماندند با ری ویران، بیمار و قحطی‌زده روبه‌رو بودند که بناچار آنها را به ترک شهر وادار می‌کرد. به این ترتیب، جمعیت بلازده ری به روستاهای دیگر از جمله ورامین و تهران مهاجرت کردند و عروس دنیا هرگز آبادی نخستین خود را بازنیافت.

● چشمه علی ری، نماد تمدنی چند هزار ساله

شهر ری به دلیل قدمت و سابقه طولانی‌اش تنها منطقه باستانی استان تهران است که می‌توان با سفر به آنجا، آثار تاریخی و مکان‌های دیدنی بسیاری دید. از جمله آثار تاریخی پیش از اسلام می‌توان به تپه چشمه علی، دژ رشکان، باروی ری، آتشکده ری، استودان گبرها واقع در دامنه شمال غربی کوه بی‌بی‌شهربانو، قلعه گبری، برج طغرل، ابن‌بابویه (شیخ صدوق) و... اشاره کرد که مورد بازدید علاقه‌مندان قرار می‌گیرد.

در میان آثار تاریخی شهرری، تپه چشمه علی یکی از قدیمی‌ترین آثار باستانی این شهر است که سال ۱۳۱۳ تا ۱۳۱۵ توسط یک هیات باستان‌شناسی برای نخستین بار مورد کاوش قرار گرفت. نام باستانی این چشمه، سورینی است که احتمالا به دودمانی بزرگ دردوره اشکانیان و ساسانیان منسوب است که بعدها به نام امام اول شیعیان به چشمه علی معروف شد. مکان این چشمه، کوهی کم‌ارتفاع در انتهای غربی رشته کوه بی‌بی‌شهربانوست که از دامنه جنوبی آن چشمه پرآبی می‌جوشد. چشمه علی سرمنشأ حیات یکی از کهن‌ترین تمدن‌های جهان و بنیاد شهر باستانی ری است و آثاری سفالین متعلق به ۷۰۰۰ سال پیش از این تپه به دست آمد و هنگام بازدید از آن به استقرار تمدن چند هزار ساله در محل چشمه علی پی خواهید برد. سفال‌های منقوش چشمه علی که دارای چهار نقش انسانی، حیوانی، هندسی و گیاهی است، هرکدام حامل پیامی خاص است که برخی از آنها در حال حاضر در موزه‌های ایران و جهان نگهداری می‌شود.

قدمت طولانی و سابقه کهن ری سبب شده آثار تاریخی بسیار قدیمی مانند باروی ری برین ـ که مربوط به سده‌های قبل از میلاد است ـ در این شهر وجود داشته باشد. در بخش شمالی کوه چشمه علی، دیواری است دفاعی که در دوره حکومت اشکانیان ساخته شده و دورتادور شهر را در بر می‌گرفته و هم‌اکنون تنها حدود سه کیلومتر از بقایای این دیوار که قسمتی از آن روی صخره چشمه علی واقع شده باقی مانده است. این حصار محدوده ری پیش از اسلام را نشان می‌دهد که دورتادور ری احداث شده بود. بالای چشمه علی تخته سنگی برجسته و نسبتا بزرگ در کوه به چشم می‌خورد که نقش برجسته فتحعلی‌شاه و برخی شاهزادگان و درباریان قاجار بر این سنگ دیده می‌شود. این نقش برجسته سال ۱۲۱۰ هجری شمسی ساخته شده است.

این مکان در گذشته به عنوان تفرجگاه و شکارگاه شاهان قاجار محسوب می‌شده است.

دکتر رضا نوری شادمهانی

باستان‌شناس