از اعتیاد دانش آموزان ننویسید و نگویید

پاک کردن صورت مساله از طرف آموزش و پرورش

ما مردان و زنان ۶۰-۵۰ ساله نسل اول انقلابیم. یعنی زمان انقلاب ما بین ۱۸ تا ۲۸ سال سن داشته‌ایم. تا حالا به خودمان می‌بالیدیم که ما انقلابی بودیم و در سیاهچال‌های ساواک شکنجه می‌شدیم و رژیم را سرنگون کردیم و حالا... در یک کنفرانس علمی که در شهر قم برگزار شده یک مقام رسمی مبارزه با مواد مخدر بدون رودربایستی گفته است: «سال ۵۳ با وجود جمعیت ۳۰ میلیونی، حدود ۱۵ میلیون معتاد ‌شناسنامه‌دار در کشور وجود داشت.» معنای ‌شناسنامه‌دار هم این است که طبق طرحی که آن زمان اجرا می‌شد، به معتادان، کوپن تریاک می‌دادند. اگر سخن این مقام مسوول را بپذیریم، از هر دو نفر آدم‌های آن دوره، یک نفر معتاد ‌شناسنامه‌دار بوده است. اگر بچه‌های زیر ۱۰ سال را از آمار کنار بگذاریم و تعداد بی‌شناسنامه‌ها را هم تخمین بزنیم و اضافه کنیم، ممکن است به نتایج شگفت‌انگیزی برسیم که مثلاً در دهه ۵۰ از هر چهار ایرانی، سه نفر افیونی بوده‌اند. حالا ما جواب بچه‌هایمان را که نسل دوم و سوم انقلابند چه بدهیم که این آمار تازه را به رخ‌مان می‌کشند و طعنه می‌زنند که شما جوان‌های دهه ۵۰ که این همه به خود می‌نازید، انگار در عالم هپروت سیر می‌کردید.

● آن زمان شیشه و کراک نبود

نخستین خاطره من از اعتیاد به دهه ۴۰ برمی‌گردد. در شهر کوچک ما ایلام، چهار پنج نفر معتاد بودند. یکی‌شان هم اوسا مرتضی همسایه ما بود؛ مردی میانسال و منزوی. در شهرهای کوچک آن زمان هر آدمی لقبی داشت. مثلاً اگر هزار تا آدرس و نشانی می‌دادی، آخر سر باید می‌گفتی مرتضی تریاکی تا طرف صحبت تو اوسا مرتضی مورد نظر را می‌شناخت. آن زمان ساختار مقاطع آموزشی ۶-۶ بود. شش سال دبستان را که تمام می‌کردیم به دبیرستان می‌رفتیم. ما بچه‌های ریزه‌میزه دبستانی که وارد دبیرستان شده بودیم به شدت در مقابل سال‌بالایی‌ها احساس لی‌لی‌پوتی می‌کردیم. بچه‌های سال آخر به نظرمان غول می‌آمدند. پشت ساختمان آزمایشگاه دبیرستان پهلوی، جای دنجی بود که تعدادی از این غول‌ها زنگ تفریح می‌رفتند سیگار می‌کشیدند. بچه‌ها آنجا را دودخانه می‌گفتند. ناظم مدرسه که ما سیکل‌اولی‌ها به شدت از او می‌ترسیدیم، هیچ وقت از آن نزدیکی‌ها رد نمی‌شد. بعدها که خودمان شدیم سال آخری و گاهی پشت آزمایشگاه، پکی به سیگار می‌زدیم همچنان فکر می‌کردیم کلاس دوازدهمی‌های قدیمی آدم‌هایی از نوع دیگری بودند. آن موقع مواد مخدر ابهتی داشت که نوجوان و جوان جرات نمی‌کردند به آن نزدیک شوند. مثل حالا شیشه و کراک و ده‌ها ماده شیمیایی دیگر توی دست و پا نریخته بود.

● راه‌حل سیاسی کارساز نبود

انقلاب که شد اعتیاد هم مثل همه چیزهای دیگر سیاسی شد. برای اعتیاد هم مثل مفاسد دیگر راه‌حل انقلابی داشتیم. اما راه‌حل انقلابی و شدت عمل، به دلیل اینکه اعتیاد بیش از هر چیز یک معضل پیچیده اجتماعی است، جواب نداد. کشور ما به دلیل همجواری با مراکز عمده تولیدکننده مواد مخدر و قرار گرفتن در بهترین و کوتاه‌ترین مسیر ترانزیت این مواد به اروپا، در چند دهه اخیر گرفتار داستان مواد مخدر شده است. بی‌ثباتی همسایه‌های شرقی، اقتصاد سودآور مواد مخدر، فقر مردم مرزنشین و وجود بیکاری و محرومیت‌های اجتماعی در میان جوانان، آنان را در قبال مصرف مواد آسیب‌پذیر کرده است. اعتیاد خطرناک‌ترین و محتمل‌ترین تهدید بر سر راه نوجوانان و جوانان ایرانی از سن ۱۶ تا ۳۰سالگی است. در دوره رئیس‌جمهور اصلاح‌طلب، امکان پرسش از اعتیاد دانش‌آموزان فراهم شد اما مسوولان آموزش و پرورش در این دوره نیز بر اساس همان الگوی کتمان عمل کردند. یکی از معدود آمارهای این دوره توسط حیدر زندیه معاون سازمان آموزش و پرورش شهر تهران در سال ۸۳ ارائه شد: «‌۳/۱ درصد از دانش‌آموزان‌ شهر تهران‌ به‌ دلیل‌ داشتن‌ والدین‌ معتاد یا درگیری‌ مستقیم‌ و غیرمستقیم‌ در خرید و فروش‌ مواد مخدر در معرض‌ خطر اعتیاد قرار دارند و ۲۸ درصد دانش‌آموزان‌ دبیرستانی‌ در تهران‌ بزرگ‌ به‌ صورت‌ تفننی‌ سیگار می‌‌کشند.» زندیه سهم‌ نوجوانان‌ را در کل‌ جمعیت‌ معتادان‌ ایران‌ ۱۳ درصد اعلام کرد.

سن اعتیاد بعد از انقلاب در جامعه پایین آمد. اعتیاد در میان جوانان عادی شد و کم‌کم صحبت از اعتیاد نوجوانان به میان آمد.

وقتی در مورد اعتیاد نوجوانان صحبت می‌کنیم، طبعاً نگاه‌ها متوجه مدارس می‌شود. اما گفتن اینکه دانش‌آموز ایرانی معتاد است یک تابو است که حداقل مقامات آموزش و پرورش زیر بار آن نمی‌روند. هومن نارنجی‌ها مدیرکل امور فرهنگی و پیشگیری ستاد مبارزه با مواد مخدر گفت: «تحقیقی که سال ۱۳۸۶ از سوی دکتر محمدخانی در ۱۰ استان کشور انجام گرفت، نشان داد ۵/۲ درصد دانش‌آموزان کشور حداقل یک بار مواد مخدر استفاده کرده‌اند و مشخص شد از دانش‌آموزان تهرانی معتاد، ۳/۱ درصد تریاک، ۴/۰ درصد هروئین، ۳/۲ درصد حشیش و ۹/۱ درصد قرص اکس مصرف می‌کنند.» آمارهایی که درباره اعتیاد دانش‌آموزان ارائه می‌شود از ۳۰ هزار نفر دکتر نارنجی‌ها تا ۲۴۰۰ نفر حسنی نماینده عضو کمیسیون بهداشت مجلس و ۲/۰ درصد عباسپورتهرانی بسیار باهم متناقض‌اند. وقتی مدیرکل دفتر سلامت وزارت آموزش و پرورش می‌گوید آمار ۳۰ هزار دانش‌آموز معتاد که از سوی ستاد مبارزه با مواد مخدر منتشر شده چندان دقیق نیست، می‌توان به او گفت: «وقتی شما آمار دقیق دانش‌آموزان معتاد را ندارید، به استناد چه مدرکی آمار ۳۰ هزار را دقیق نمی‌دانید؟ آقای حاجی‌بابایی وزیر آموزش و پرورش آب پاکی را روی دست همه ریخت وقتی در پاسخ یک خبرنگار گفت: «من اگر آمار دانش‌آموزان معتاد را هم داشته باشم، ارائه نمی‌‌کنم.» حاجی‌بابایی اضافه کرد: «اگر از رئیس یک مجموعه‌‌ای بپرسند بین شما چند معتاد وجود دارد آیا این رئیس اعلام خواهد کرد چند نفر معتاد دارد؟» وی در پاسخ به این سوال که آیا شما اساساً وجود دانش‌آموز معتاد را در مدارس قبول دارید، می‌گوید: «من منکر نیستم که عده‌ای دانش‌آموز معتاد داریم اما شما بگویید کجای کشور معتاد وجود ندارد؟» به نظر می‌رسد آقای وزیر موضوع را در کادر رقابت بین دستگاه‌ها می‌بیند و برای اعتیاد نوجوانان اهمیت بالذات قائل نیست.

● اخراج بی‌سروصدای معتادان

تصور برخی مدیران مثل وزیر آموزش و پرورش این است که اعلام آمار آسیب‌دیدگان تبعات و بار منفی در جامعه دارد بنابراین بهترین روش، کتمان یا پاک کردن صورت‌مساله است. مدیرکل دفتر سلامت آموزش و پرورش واقع‌بینانه‌تر برخورد می‌کند و می‌گوید: «متاسفانه ما تنها حدود چهار میلیارد تومان اعتبار داریم ضمن اینکه فاقد مربیان بهداشت به اندازه کافی هستیم.» به گفته مسوولان در حالی که سرانه دانش‌آموزی مبارزه با مواد مخدر در دنیا ۲۰ دلار است، در ایران حدود نیم دلار به این امر اختصاص داده‌اند. چندین سال است که بحث آموزش مهارت‌های ده‌گانه زندگی در آموزش و پرورش جریان دارد. تهیه کتاب مهارت‌های زندگی در معاونت پژوهشی وزارتخانه با اما و اگرهای بسیاری مواجه شده است. آنچه مسلم است آموزش مهارت‌های زندگی که یکی از اصول آن یاد‌گیری «نه گفتن» در شرایط بحرانی است، هنوز به طور رسمی وارد برنامه آموزشی مدارس نشده است. روش برخورد مدیران مدارس با دانش‌آموزان معتاد روش حذفی است. به محض ‌شناسایی دانش‌آموز معتاد، اولیای او به مدرسه احضار می‌شوند. آنها را شماتت می‌کنند و می‌ترسانند و دست آخر، سر آنها منت می‌گذارند و بی‌سر و صدا پرونده دانش‌آموز را تحویل پدر و مادر می‌دهند و امضای آنها را می‌گیرند که به میل خود پرونده تحصیلی فرزندشان را تحویل گرفته‌اند. اولیا فرزند معتادشان را برمی‌دارند و می‌روند بی‌آنکه ردی از آنها در جایی مانده باشد. این دانش‌آموزان رانده‌شده از مدرسه، معمولاً جذب باندهای توزیع مواد مخدر می‌شوند. با این روش، موقعی که مدیران آموزش و پرورش ادعا می‌کنند دانش‌آموز معتاد نداریم، نمی‌توان این ادعا را رد کرد. دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر می‌گوید: «آموزش و پرورش ما هرچه دانش‌آموز معتاد است از مدرسه بیرون می‌کند، بعد می‌گویند هیچ دانش‌آموز معتادی نداریم. ‌عمده معتادان ما ترک تحصیلی‌ها هستند.»

● راهکار

هیچ کس از این نظر دفاع نمی‌کند که دانش‌آموز معتاد را کنار دانش‌آموزان سالم نگه داریم. نکته اینجاست که اگر قبول داریم دانش‌آموز معتاد بیمار است، باید ساز و کاری برای مداوا و بازگشت او به تحصیل ایجاد کنیم. مسوولیت هم تنها بر عهده آموزش و پرورش نیست. اخراج از مدرسه و دادن اختیار دانش‌آموز به اولیایی که معمولاً صلاحیت تربیتی ندارند، دانش‌آموز را به مسیر بی‌برگشت و نابودی سوق می‌دهد. آموزش و پرورش به جای پاک کردن صورت‌مساله باید در درجه اول تحقیقات علمی و جامعی درباره اعتیاد و سایر آسیب‌های اجتماعی در مدارس انجام دهد. محققان آموزش و پرورش توان علمی این کار را دارند. در مرحله دوم با برانگیختن حساسیت، افکار عمومی بودجه و امکانات لازم را طلب کند و در مرحله سوم، برنامه مناسبی برای آموزش پیشگیری از اعتیاد تهیه کند و به اجرا گذارد.

در گام چهارم، ساز و کار مناسبی برای درمان و بازگشت به تحصیل دانش‌آموزان معتاد تهیه کند و وظایف بخش‌های دیگر مانند وزارت بهداشت، بهزیستی، مراکز تحقیقاتی، نیروی انتظامی و ستاد مبارزه با مواد مخدر را تعیین کند. آموزش و پرورش باید به جای برخورد انفعالی و دفعی، ابتکار عمل را در دست گیرد. اعلام وجود دانش‌آموز معتاد برخلاف تصور مدیران، آسیبی به وجهه آموزش و پرورش نمی‌رساند چون اعتیاد در جوامع امروزی پدیده‌ای پیچیده و چندعاملی است. هیچ کس معلم و مدیر و معاون مدرسه را متهم به ترویج اعتیاد نکرده است و نمی‌کند. انتظار همگان این است که آموزش و پرورش به عنوان متولی اصلی تربیت دانش‌آموزان، در این حوزه نیز نقش خود را به خوبی ایفا کند.

شیرزاد عبداللهی