گفتگو های همایش آسیب شناسی اجتماعی (3): هادی خانیکی

...

تصویر: خانیکی 
تعریف درست مسأله، حداقل نصف راه‌حل است
دکتر هادی خانیکی عضو هیئت علمی گروه ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی و دارای دکترای علوم ارتباطات است. حوزه‌های تخصصی وی ارتباطات و توسعه، مطالعات ارتباطی و فناوری اطلاعات، روزنامه نگاری می‌باشد. تأسیس و سردبیری نشریات تخصصی و فرهنگی «نامه فرهنگ»، «رسانه»، «دفتر دانش»، «آئین» و «آئین گفت وگو»، تألیف دو کتاب «قدرت جامعه مدنی و مطبوعات» و «جهان گفت وگو» و انتشار 83 مقاله علمی و پژوهشی از جمله فعالیت‌های او است. متن زیر حاصل گفت‌وگوی ویژه‌نامه دومین همایش ملی آسیب شناسی ایران با وی است.

1-  تعریف شما از آسیب چیست و منظور از آسیب‌های اجتماعی کدام است ؟
آسیب را می توان آن بخشی از مسائل مبتلابه جامعه دانست که به تهدید تبدیل می شود. طبیعتاً وقتی ارجاع مسائل به حوزه اجتماعی آن رخ می دهد، سخن از آسیب های اجتماعی می شود. در واقع ، آن گاه که "مسائل اجتماعی"به مثابه پدیده های اجتماعی در برگیرنده شرایط ساختاری و الگوهای کنشی صورت تهدید کننده ارزش ها، آرمان ها و حتی هنجارهای جامعه را به خود می گیرند و مانع تحقق اهداف توسعه ای می شوند، می توانند آسیب های اجتماعی به شمار آیند. طبیعی است که این وجه از مسائل اجتماعی هم پدیده هایی عمدتاً غیر فردی، واقعی، نسبی، متغیر و قابل کنترل هستند که با شناخت علمی زمینه های ذهنی و عینی آن ها در سطوح خرد و کلان و دستیابی به راه حل های جامع، معتبر و واقع گرایانه می توان از شمار و شدت آن ها کاست و به پیشگیری و درمان این قبیل آسیب ها پرداخت. مسأله مهم در شناخت مسائل و آسیب های اجتماعی توجه به جوانب جمعی بودن، تاریخی بودن، واقعی بودن، ربط ارزشی و فرهنگی داشتن، زمانی و مکانی بودن، نسبیت، تنوع، متضلع و کثیرالابعاد بودن، قانون مندی و قابل کنترل بودن آن هاست.

2- وضعیت آسیب‌های اجتماعی در ایران را چگونه ارزیابی می کنید؟ اصولاً معتقد به وجود آسیب‌های چند لایه هستید یا خیر؟
آسیب های اجتماعی در ایران هم به لحاظ آن که جامعه ای در حال گذار و دست خوش تغییر است و هم به اعتبار درهم تنیدگی و تودرتویی تغییرات و مسائل آن، پر دامنه و درخور تأمل فراوان است. نوعاً سطوح خرد و کلان مسائل اجتماعی به هم وابسته و در هم تأثیر گذار هستند. وقتی جامعه ما مواجه با مسائل عدیده سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی است و مؤلفه های تغییر از جوانی جمعیت و رشد شهرنشینی و آموزش و استفاده از رسانه ها نیز بر شدت و گستره این مسائل می افزایند، طبیعی است که "آسیب های اجتماعی" هم بروز و نمود انکارناپذیری پیدا می کنند. به این اعتبار به نظر من نمی توان صورت مسأله "آسیب های اجتماعی" را در جامعه امروز ایران به هیچ وجه پاک کرد و از چند وجهی بودن و یا به تعبیر شما چند لایگی آنها هم به سادگی گذشت. روی هر آسیب اجتماعی در ایران انگشت بگذاریم از فقر و نابرابری گرفته تا ناآزادی و عدم اطمینان به آینده و فرار مغز و سرمایه، به ناچار باید به ریشه ها و عوامل سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی آنها به صورت به هم پیوسته و درهم تنیده توجه کنیم و راه حل ها را هم در مطالعات و تحقیقات میان رشته ای و میان نهادی بجوئیم.

3- آیا جامعه شناسی ایران را در تعریف و یا رویکرد به آسیب های اجتماعی موفق ارزیابی می کنید ؟ اگر نه مشکل را در کجا می دانید؟
تبیین جامعه شناسی ایران حتی جامعه شناسان ایران، خیلی کلی است. به این لحاظ من نمی توانم داوری منصفانه ای درباره نسبت میان جامعه شناسی ایران و "آسیب های اجتماعی ایران" داشته باشم، فقط می توانم بگویم اگر آسیب های اجتماعی را در سه سطح "قابل مشاهده"،"ساختاری" و "فرهنگی" در نظر بگیریم، انتظار از دانش جامعه شناسی آن است که توجه خود را از سطح قابل مشاهده که بیشتر مدنظر اهالی سیاست و عامه است به دو سطوح بعدی معطوف دارد. در این زمینه من نقش محققان علوم اجتماعی را در سال های اخیر مؤثرتر می دانم که تلاش داشته اند با توصیف علمی و روش مند آسیب های اجتماعی و تبیین عمل و عوامل وقوع و بروز آنها از شدت مداخله های نابجا در این زمینه بکاهند. از جمله کارهای در خور توجه در این باره انجام برخی تحقیق های ملی نظیر طرح پیمایش ارزش ها و نگرش های ایرانیان، مصرف کالاهای فرهنگی، سرمایه فرهنگی در ایران، خشونت علیه زنان و اعتیاد است که از میان آنها می توان تصویری واقعی تر از آسیب های اجتماعی در ایران را دریافت. نمونه شایسته تقدیری از این نوع تحقیقات که می تواند از هر نظر مورد استفاده باشد "گزارش وضعیت اجتماعی در ایران" است که از سوی مؤسسه غیر دولتی رحمان اخیراً به انجام رسیده است. در عین حال باید این نقد حال را نیز زیر نظر داشت که به دلیل ضعف بنیان های علمی، حرفه ای و اقتصادی پژوهش های اجتماعی در ایران، تا حدود زیادی رگ حیات پژوهش در زمینه آسیب های اجتماعی به نهادها و سازمان های رسمی و دولتی وابسته است. از آن جا که نگاه های رسمی به این دسته از مسائل اجتماعی معمولاً از جهت گیری ها و ملاحظه های سیاسی تبعیت می کنند و علاوه بر آن پرداختن علمی و همه جانبه به آسیب های اجتماعی نیز گاه متضمن هزینه های سنگین و محدودیت های فراوان است لذا در مواقع بسیاری پژوهش های جامعه شناسانه از آسیب های اجتماعی صورتی محافظه کارانه، غیر انتقادی و فرمال می گیرند.

4- آیا دولت و یا حکومت در فهم مشکلات و مسائل اجتماعی موفق بوده است ؟ آیا اهمیت وضعیت آنومیک و یا ساختارهای آسیب زا را درک می کند؟
به نظر من به تناسب دستگاه های مختلف و سیاست هایی که دولت ها در دوره های متفاوت دنبال کرده اند، باید به این پرسش پرداخت. درک این وضعیت آنومیک و ساختارهای آسیب زا از سوی حکومت وقتی در بهترین شرایط خود قرار داشت که کمترین فاصله میان نهادهای علمی، نهادهای مدنی و نهادهای حکومتی وجود داشت و طبیعتاً سیاست گذاری ها و برنامه ریزی های توسعه ای "پژوهش مدار" بود و در نتیجه می توانست فرایندهای توسعه و گذار را بر پایه مسائل محیطی و زمینه ای در کنار مسائل واقعی و مبتلابه در نظر بگیرد.

5- تحلیل نهایی شما از آسیب های اجتماعی ایران و راهکارها جهت کنترل و یا کاهش آسیب‌ها چیست ؟
به نظر من آسیب های اجتماعی ایران را باید در چارچوب نقشه کلی و صورت بندی های جدید و قدیم آن مورد مطالعه قرار داد و در این چشم انداز به درستی مؤلفه های تغییر در جامعه ایرانی را که متأثر از متغیرهای جهانی مثل ورود به عصر ارتباطات و شکل گیری جامعه شبکه ای و متغیرهای ملی مثل شتابندگی تغییرات اجتماعی هستند، شناخت و بر آن اساس به نوعی گونه شناسی واقعی از آسیب های جدید و قدیم اجتماعی رسید. به هر حال تعریف درست مسأله حداقل نصف راه حل است.