جایگاه علم و خاستگاه معنویت در آینده تاریخ

از زمانی که خداوند بشر را در سلک مخلوقات خود قرار داد ۱ , مزیتی که در وجودش به ودیعت گذاشت , امکان رشد او در درک محیط بیرون و نفوذ هر چه بیشتر در درون خود بود در یک مسیر پر فراز و نشیب و جنگ با هزاران عامل بیرونی در طبیعت و مواجهه با همه گونه تغییر و ناشناخته های مکرر و متعدد , هر روز رشیدتر و بالغتر شد تا آنگاه که سزاوار هدایت تشریعی و تعلیم الهی شد ۲

● مقدمه :

از زمانی که خداوند بشر را در سلک مخلوقات خود قرار داد ۱ ، مزیتی که در وجودش به ودیعت گذاشت ، امکان رشد او در درک محیط بیرون و نفوذ هر چه بیشتر در درون خود بود . در یک مسیر پر فراز و نشیب و جنگ با هزاران عامل بیرونی در طبیعت و مواجهه با همه گونه تغییر و ناشناخته های مکرر و متعدد ، هر روز رشیدتر و بالغتر شد تا آنگاه که سزاوار هدایت تشریعی و تعلیم الهی شد ۲.

هزاران سال با حضور پنهان و آشکار رسولان مکرم حق و تلاشهای خودش در کشف و خلق درون و برون ، گام به گام ، در علم و عقل پیشتر و پیشتر رفت . و خداوند هدایت او را متناسب با ظرفیت ها و یافت های علمی و عقلی او ، مرحله به مرحله کاملتر کرد تا آنکه آخرین رسول مکرمش را با اعجاز قرآن از جنس درک علمی و عقلانی او بسویش فرستاد ۳ و طی ۲۳ سال ، هدایت تشریعی اش را همراه با رشد او در درک و تعقل به حدی رساند که در آخرین لحظه لزوم ابلاغ وحی ، با اذعان به بلوغ مکفی او در فهم انسانی ، انزال وحی را خاتمه داد ۴ .

جهان هستی را با بی نهایت مجهولات ، در برابر او قرار داد و او را به سبب آنکه در خلق و خلق می توانست به خدایش اقتدا کند ۵ به کشف های جدید فرا خواند ۶. نه با او رقابتی داشت و نه عجول در شناخت او همه ناشناخته ها را ؛ چرا که بشر را خلق کرده بود تا خود معبود باشد و آنها همه عبد ش ۷ . و این عبودیت ، در گذر تاریخی نسل های مختلف بشری و فربه ترشدن در علم و فهم است که معنای زیباتری می یا بد ۸ .

هر معلومی مترتب بر مجهولی شد که شناخته شده و مجهول بعدی بستر تحقیق جدید تا رسیدن به علم جدیدتر و یک گام جلوتر در شناخت آنچه خداوند از نشانه های خود به انسان عرضه داشته است ۹.

این بدین مفهوم است که ، انسان در حضور در عرصه های مختلف علمی ، چاره ای جز حرکت گام به گام ( با سرعت های مختلف ) و لی پیوسته نداشته و تا قابلیت و ظرفیت درک جدیدی پیدا نکند ، مجهول جدیدی کشف نخواهد کرد . و از طرف دیگر هر کشف جدیدی در درون و برون ، منجر به فهم والاتری از رابطه جهان مادی با عالم معنا خواهد شد و در نهایت ، معنوی تر شدن فهم بشری .

اما آنچه که اخیرا از زبان های متعدد و مختلف شنیده می شود ، تمسک آنها به حدیثی است از امام صادق (ع) که قائل است به اینکه : "

علم ، بیست و هفت حرف است . تمام آنچه انبیا آورده اند دو حرف است و مردم تا امروز بیش از ان دو حرف نمی شناسند . هنگامی که قائم ما (علیه السلام) قیام کند بیست و پنج حرف را می آورد و بین مردم توسعه خواهد داد و به دو حرف قبلی اضافه خواهد کرد تا بیست و هفت حرف کامل شود ۱۰ .

و آنها در تفسیر خود :

یا مدعی شتاب تند بشر در درک علمی بوده که البته حقیقتی است انکار ناپذیر ولی با نتیجه : " اراده الهی بر این است که زمینه رشد انسانها در آخر زمان به صورت تصاعدی باشد . برای اینکه زمینه انتخاب و اختیار فراهم شود ، کارهای شیطانی گسترش می‌یابد و با سرعت پیش می‌رود و در مقابل ، امکان کارهای خیر هم به همان نسبت افزایش می‌یابد.-

.. تا ریشه‌ها هست ، مفاسد هم ادامه خواهد داشت ما باید با ریشه‌‌ها مبارزه کنیم در غیر این صورت آسیب‌ها به این زودی ریشه‌کن نخواهد شد. ما باید به فکر این باشیم که مسائل را از سرچشمه زلال بگیریم و فریب این آبهای آلوده به افکار انحرافی غربی را نخوریم . باید سعی کنیم زلال اسلام و معارف اهل بیت را بشناسیم و سرلوحه کارهایمان قرار دهیم و در عمل اعتمادمان به عنایت صاحب‌الامر حضرت مهدی(عج) باشد " ۱۱ .

و یا این تحلیل که : " دانشگاه مرکز فساد است و باید مرکز فساد را خشکاند " ۱۲ .

و یا قائل به " نیاز امام زمان (عج) در زمان ظهور به اعجازی از جنس علم و بالتبع مجبور به آوردن علمی با ۲۵ پله فاصله با حد طبیعی رشد عقلی بشر" ۱۳ .

با توجه به تحلیل های فوق الذکر سوالها و ابهامات متعددی برای اهل فکر و نظر ایجاد شده که به نظر می رسد ، چاره ای نیست جز " یا عدم پذیرش ظاهر حدیث " و " یا تاویل آن بگونه ای که منجر به رد و اصلاح نظریه های فوق بشود " .

ذیلا بعض موارد ابهامی و سوالاتی که ذهن را بخود مشغول می کند و در نهایت راه حل مربوطه آورده خواهد شد :

۱) در زمان ظهور ، بشر یا ظرفیت و قابلیت دریافت ۲۵ پله نهایی علم را پیدا کرده بوده ، پس دیگر اختلاف ۲۵ پله ای نیست و جریان پیوسته پیشرفت و رشد علم به آنجا رسیده بوده است .

و اگر چنین نیست ، پس امام زمان (عج) بایستی چنان ظرفیتی را در عقول و فهم بشری ایجاد کند که آمادگی درک علوم جدید حضرتش را پیدا نماید .

که این امر منجر به اشکالات اساسی زیر می گردد :

▪ سنت الهی بر آن قرار گرفته که بشر در تلاشی همیشگی با تاسی به اخلاق خداوندی ۱۴ کشف جدیدی انجام و به معرفتی جدیدتر دست پیدا کرده و معنویتی عمیق تر بیابد .

▪ اگر علم امام ۲۵ پله بالاتر از حد درک بشریست ، دیگر کسی را یارای رسیدن هم نخواهد بود .

▪ اگر امام زمان قرار است ظرفیت و آمادگی فوق را در بشرایجاد کند ، که ارزش جدیدی به بشر اضافه نمی شود .

▪ و اگر قرار است ، فیض الهی چنان کند ، دیگر تفاوت انسان با ملائک که خدا ساخته هستند ، چه می شود و آنهمه ارزش که ملائک به پای انسان سجده کردند ، از چه چیز حاصل می شود ؟!

▪ خشیت الهی و خشوع در برابر عظمت بی منتهای او ، نتیجه علم بیشتر و کشف آیات و نشانه های جدیدتر در آفاق انفس است . حال چرا خداوند به یکباره قرار است با بی صبری ، همه چیز را خود به بشر عرضه نماید .

▪ حضرت رسول (ص) ، طی ۲۳ سال ، رسالتش را به انجام رساند و آن بدین خاطر بود که بشر آنروز گام به گام در سایه تعلیمات الهی او و تلاش بیشتر خود ، قابلیت دریافت حقیقتی جدید تر و کلامی تازه تر از وحی بیابد . و مهمتر آن که آیاتی را در نسخ آیات قبلی آورد ، چرا که درک و یا ظرفیت آن در زمان قبل از آن بوجود نیامده بود .

▪ از طرف دیگر مگر قرار است در ادامه خلقت چه اتفاقی بیفتد که خداوند آنهمه ناشناخته در شاهراه حرکت تکاملی بشر ایجاد کرده و حال خود عجله در به پایان بردن آنها ؟! آیا قرار است ، این نسل بشری برود و نسل جدیدی بیاید ؟ و یا هزاران سوال دیگر که نتیجه ای جز مقید کردن مقصود خداوند به زمانی معین نداشته و بالتبع او را محاط به زمان نمودن .

▪ از طرف دیگر ، وقتی خداوند همه هستی را بخاطر عزیزبزرگوارش - حضرت محمد (ص) خلق کرده ، چرا در زمان حیات ایشان ، همه جامعه بشری را به حد مورد نظر و مقصود خود در علم بالا نبرد تا بدون آزار رسولش همگان به خداوند ایمان آورند و او به مقصود برسد ؟!

▪ چه اتفاقی برای جامعه امروز جهانی افتاده که خداوند قرار است ۹۵% باقیمانده علم را به یکباره افاضه فیض نماید ؟ جز آن که متولیان و مدعیان راهبری اندیشه دینی ، طاقتشان در انجام وظیفه خداوندی در معنوی کردن جهان بشری و مسلمان نمودن آنها که ظاهرا خداوند خودش در انجام این کار ، چه حال و چه قبل ناتوان بوده ، تمام شده است .!

۲) حرکت تاریخ در مسیر رشد عقلانیت بوده و عقل رشیدتر نتیجه علم بیشتر است . و این یعنی " آینده تاریخ بشریت در جایگاهی بس رفیع در معنویت خواهد بود . همانگونه که استاد شهید مطهری می فرمایند :

" در اندیشة تربیت شدگان مکتب قرآن ، تاریخ ، سیر صعودی و تکاملی دارد. هر اصلاحی که امروز به دست بشر صورت گیرد، زمینه خواهد بود برای یک اصلاح نهایی و حکومت جهانی . هر چند این اندیشه با بعضی اندیشه‌های ماتریالیستی و غیر ماتریالیستی به ظاهر شباهت دارد ، ولی در اصول اساسی کاملاً با آن دیدگاه‌ها متفاوت است ؛ نخست این‌که در تئوری مهدویت اسلامی سخن از آینده تاریخ ، بیان حاکمیت اراده الهی است نه صرفاً طبیعت مادی تاریخ (به استناد آیات کریمه قرآن) . دوم آن‌که در این دیدگاه ، این انسان‌های صالح هستند که همواره زمینه و شرایط تحقق آن جامعة واحد جهانی را فراهم می‌کنند؛ و سوم این که ، ارزش هر مبارزه‌ای به حق بودن آن است نه نو بودن آن . در این اندیشه ، هر مبارزه‌ای تنها برای احقاق حق فردی و اجتماعی مشروعیت و قداست پیدا می‌کند " ۱۵.

با این تو ضیح دو نظریه زیر را می توان متصور شد :

۲-۱) آینده بشریت باید معنوی ترباشد .

۲-۲) آینده بشریت معنوی تر خواهد بود .

در نظزیه اول : خداوند جهان بشریت را خلق کرده تا به جایگاه مشخصی از علم و عقلانیت و معنویت برسد . آنها که معتقد به این نظریه هستند قائلند که بایستی بشریت را به سمت معنویت مورد نظر خداوند ( حتی با زور ) هدایت کرد ، که اگر چنین نشود ، خداوند در خلقت خود ضرر کرده و به هدفی که خواسته نرسیده است . و این کاملا با مفاهیم " بی نیازی خداوند از همه عالم چه در فعل و چه در نتیجه " مغایر و حتی متضاد می باشد ۱۶ .

در این نظریه ، معنویت تفسیر خاصی داشته و معیارهای خاص تری برای ارزیابی آن طراحی و تبیین گردیده است . از یک مذهب خاص گرفته تا معیار بسیار خاص تری مبنی بر اعتقاد به ولایت در حلقه ای از یک خط ارتباطی از بالا به پائین ( یعنی خداوند تا نیابت مشخصی متعین ) . و از آنجا که انسان در این نظریه ، مهجور و صغیر می باشد ، بایستی گروهی هدایت شده از طرف خداوند ( که متولیان دین الهی و تبیین اهداف او هستند ) ، وظیفه هدایت و قیمومیت آنها را برعهده گیرد . ۱۷

با توجه به آنکه ، این دیدگاه از نظر تعداد موافقان در جایگاهی بسیار پائین قرار دارد ، ظاهرا خداوند در رسیدن به هدف خود و آنهم عالمگیر شدن معنویت مورد نظر و تعریف این آقایان با مشکل جدی مواجه شده و طبق اصل " الغایات تبرر المبادی " و یا " خذالغایات و اترک المبادی‌ " ۱۸، بکارگیری هر ابزاری برای محقق شدن آن هدف ، مباح که ضروریست .

در نظریه دوم : معنویت یعنی اینکه انسان ، آرامش خود را در گرو سه اصل " اعتقاد به خدایی برتر از وهم و گمان و تعریف آدمیان – اعتقاد به جهان عقبی برای پاداش و عقوبت اعمال آنها – و بالتبع رفتارهای مطابق با ملکات اخلاقی " بداند ۱۹. و این مهم در گذر زمان ، با فراگیر تر شدن علم و رشد عقلانیت ، جایگاه عمیق تر و لاینفکی در افکار و تصمیمات انسانها و خصوصا دانشمندان و صاحبان علوم مختلف پیدا کرده است ۲۰. و هر چه به آینده نزدیکتر می شویم ، تاثیرات آنرا ژرفتر احساس می کنیم .

پس آینده جهان در مسیر طبیعی خود به معنویت متعالیتر خواهد رسید و هدف خداوند هیچگاه مورد سوال نبوده و نخواهد بود ۲۱ .

و بالتبع نیاز به شریکی برای جهت دارکردن مسیر تحولات علمی و عقلی مردمان نخواهد داشت ، که همگان برای او یکسانند و هدایت برای هیچکس نیاز به اجبار نیست ۲۲ .

۳) لا اکراه فی الدین قد تبین الرشد من الغی ۲۲

با تفقه و تفکری اجمالی در آیه فوق به این مهم می رسیم که :

یا درک حقیقت دین و ایمان به دین حقیقی ، نیاز به فهم و سطح آگاهی خاصی داشته و یا نیاز به هیچ بیان و توضیح و تفهیمی ندارد .

در صورت اول ، از آنجا که خداوند ، فهم و درک حقیقت دین را متعلق هیچ گروه و قشری خاص نکرده و به عهده فرد فرد انسانها گذاشته است ، پس معلوم می شود که سطح علم و آگاهی و بالتبع مبانی تعقل و تفکر آنها در حدی رشد کرده و مورد تایید خداوندی هست که همان بیان الهی ، کفایت در استدلال و استنباط را می نماید ۲۳ .

و در صورت دوم ، باید مبانی دینی را آنقدر بی مقدار و بی محتوا دانست که هر فرد با هر سطح درک و شعور( حتی پائین ترین فهم و آگاهی ) به آن ایمان بیاورد ، که این توهینی است به جایگاه وحی الهی و معجزه نبی مکرم که چیزی جز قرآن با آن همه توصیه به تعقل و تفکر و تفقه نیست .

۴) وقتی خداوند در ۱۴۰۰ سال پیش قرآن را " بیانی برای مردم ۲۴ " ، معرفی کرده و همگان را از پیروی پیشینیان و یا بزرگان خود منع می کند ۲۵ ، و سطح درک و آگاهی آنها را برای فهم دین کافی می داند و با همان سطح علمی به دین حقیقی فرا می خواند ، حال چگونه است که ، در آینده تاریخ ، و این سیر تصاعدی علمی و فکری بشری ، با میلیاردها فاصله بین حد فهم آنها و حد فهم ۱۴۰۰ سال پیش ، خداوند مجبور به خلق معجزه ای از جنس علم باشد تا بتواند مبانی فکری و استدلالی آنها را بگونه ای جهت دهد که همگان به حقانیت اما م مهدی و دینی که همگان جدید می پندارند ۲۶ ، ایمان بیاورند .

حاشا و کالله از این همه تحجر در بینش و نافهمی در استدلال و عناد در اثبات ناتوانی خداوند در برابر سیر تاریخ و لزوم بازگرداندن آن بسمت هدف اولیه الهی توسط یک قوم منحصر بفرد ی که گویی از آسمانها به زمین آمده اند تا خداوند را یاری رسانند .

۵) چگونه است که تا زمان پیامبر دو بخش از علم به بشریت عرضه شده و از آن زمان تا زمان ظهور نه تنها ائمه اطهار (س) توانایی تغییر و یا پیشبردی در علم بشری و شکوفایی بیشتر عقل معنوی او نداشته اند که خود بشر از برکات همه تلاشهای علمی و شکوفایی روزافزون و سرسام آور شناخت دنیاهای جدید و جدیدترخود ، به هیچ چیز جدیدی نرسیده است ۲۷ .

● راه حل ابهامات فوق :

انسان در مسیر تکاملی علم و عقل و درک معنوی خود پای به زمان ظهور گذاشته و در محضر امام حضور می یابد .

حال از آنجا که اکثریت جامعه بشری در پی رسیدن به افقهای ناشناخته والاتری در درون و برون خود می باشند ، همگان ، در یک مسیر واحد ، انرژی خود را مصروف داشته و نه تنها در تقابل با یکدیگر در تلاش نیستند ، که در زیر چتر هدایت امام ، با متمرکز کردن کوششهای خود ، با سرعتی بسیار فراتر از آنچه که امروز می بینیم ، به سمت فتح قله های رفیع علمی و معنوی شتافته و آنگاه است که در ادامه عصر ظهور ، بشر، آنچه را از علم که مقدر است بیابد ، درخواهد یافت ( چه ۲۵ بخش باقیمانده و چه حدی که ، مقدار گذاری بی معناست ) .

در جهانی مملو از معنویت و عدالت ، آنگاه که هستی پایگاه زیبائی ها و عشق گردیده است ، سالیانی متمادی پس از ظهور ( آنچه خداوند مقدر نموده است ) چه در حضور حضرت امام عصر ( عج) و چه درحضور امامان و بزرگانی که رجعت می کنند و چه در حضورصالحان و عزیزانی که در آن عصر به حاکمیت بندگان صالح خدا عینیت می بخشند ۲۸ .

و بقول استاد شهید مطهری :

" زندگی بشر در آینده منتهی می‌شود به عالی‌ترین و کامل‌ترین زندگی‌ها که از جمله آثاری که در آن هست آشتی انسان‌ و طبیعت است و آن این است که زمین تمام معادن خود را در اختیار انسان قرار می‌دهد, آسمان تمام برکات خود را در اختیار انسان قرار می‌دهد و همه این‌ها خود تکامل تاریخ است. " ۲۹

ایشان در جای دیگر مشخصات حکومت حضرت مهدی(ع) را این گونه بیان می‌نمایند:‌ «ما مسلمان‌ها بالاخص شیعیان می‌گوییم دورة سعادت بشری آن عصری است که دورة عدل کامل است یعنی عصر ظهور حضرت حجّت(ع)؛ آن دورة که اوّلین مشخصه‌اش این است که دورة حکومت عقل است یعنی دوره‌ای که در آن,‌ علم اسیر و برده نیست.

امیرالمؤمنین(ع) تعبیری دربارة آن عصر دارد که می‌فرمایند: « در آن عصر مردم صبحگاهان و شامگاهان جام حکمت و معرفت می‌نوشند». ۳۰

ایشان نگاه حکیمانه پرورش یافتگان مکتب الهی را این گونه توصیف می‌کنند: « خیر ،‌ عمر جهان به پایان نرسیده است ، هنوز اوّل کار است ، دولت مقرون به عدل ، عقل ، حکمت ، خیر، سعادت ، سلامت ، امنیت ، رفاه ، آسایش و وحدت عمومی و جهانی ، در انتظار بشریت است ، دولتی که در آن دولت ، حکومت با صالحان است و انتخاب اصلح به معنی واقعی در آن صورت خواهد گرفت ۳۱ .

اعتقاد به مهدویت در اسلام نه تنها خوش‌بینی نسبت به پایان کار جهان و آیندة بشریت را تضمین می‌کند بلکه نویدی است بر بلوغ فکر و اندیشة بشریت ؛

وقتی قرآن در آیة ۱۰۵ سورة انبیاء می‌گوید: و لقد کتبنا فی الزبور من بعد الذکر أنّ الأرض یرثها عبادی الصالحون :

صحبت از زمین است ، نه صحبت از این منطقه و آن منطقه و این قوم و آن نژاد . اولاً امیدواری به آینده است که دنیا در آینده نابود نمی‌شود . دوم آن دوره ، دورة عقل و عدالت است . شما می‌بینید یک فرد سه دورة کلی دارد...

چگونه می‌شود که چنین دوره‌ای نیاید ؟!‌ مگر می‌شود که خداوند این عالم را خلق کرده باشد و بشر را به عنوان اشرف مخلوقات آفریده باشد ، بعد بشر به دورة بلوغ خودش نرسیده یک مرتبه تمام بشر را زیر و رو کند ؟!‌ پس مهدویت یک فلسفة بسیار بزرگ است . ببینید مضامینی که در اسلام داریم چقدر عالی است!»۳۲

و این بدین مفهوم است که امام نیاز به معجزه ای برای اثبات خود و افکار و آئین خود ندارد . چرا که بشر در مسیر معنویت یابی خود ، بدنبال چراغ فروزانی است که راهبری اش را بدو بسپارد و امام همانست که او می طلبیده و بدنبالش سالها به جستجو ، عمر طی کرده است .

http://mahsan.parsiblog.com/

محمد صالحی

زیر نویسها :

۱ – بشرنخستین – قبل از حضرت آدم - هل اتی علی الا نسان حین من الدهر لم یکن شیئا مذکورا . سوره انسان– آیه ۱- مجمع البیان

۲ - علم ادم الاسما کلها . سوره بقره – آیه ۳۱

۳ - لقد انزلنا الیکم کتابا فیه ذکرکم افلا تعقلون – سوره انبیا – آیه ۱۰

۴ – الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی – سوره مائده ، آیه ۳

۵ - تخلقوا باخلاق الله- بحارالانوار- ج ۵۸- ص ۱۲۹- ماه رمضان از زبان آیت الله جوادی آملی

۶ - سنریهم آیاتنا فی الافاق و فی انفسهم حتی یتبین لهم انه الحق - سوره فصلت، آیه ۵۳

۷ – ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون – سوره ذاریات - آیه ۵۶

۸ - اِنَّما یَخْشَی الله مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ . سوره‌ی فاطر- آیه‌ ۲۸

۹ - سنریهم آیاتنا فی الافاق و فی انفسهم حتی یتبین لهم انه الحق - سوره فصلت، آیه ۵۳

۱۰ - بحار الانوار، چاپ بیروت ، دار الاحیاء التراث العربی ، ۱۴۰۳هجری قمری ، ج ۵۲، ص ۳۳۶

۱۱ - آیت‌الله مصباح یزدی در دیدار جمعی از مسئولان مرکز بررسی جرائم سازمان‌یافته سپاه و دست‌اندرکاران پروژه گرداب - http://tabnak.ir/fa/pages/?cid=۶۳۷۶۷

۱۲ - سردار قاسمی در جمع بسیجیان - سلام نیوز

۱۳ – رحیم مشائی – " فکر کرده ام که اگر امام عصر امروز، فردا، ۱۰ سال دیگر، صد سال دیگر یا ... بیاید آیا بشریت از او حجت طلب نخواهد کرد؟ بعید است که طلب نکند. اما آن حجت چیست؟ فکر کردم و به این نتیجه رسیدم که اگر بشریت از او حجتی طلب کند، دانش طلب خواهد کرد . بشر برای اثبات حجیت و سندیت نسبت به ادعای امام عصر (عج)از او دانش طلب خواهد کرد(!) دانش ۲۷ واحد است. دو واحد تا زمان او است. معادله رشد دانش هم اهل ریاضیات می دانند که خطی نیست و دانش هر چه هست مربوط به اواخر است یعنی فقط کافی است آن حضرت یک واحد علم را عرضه کند که آن یک واحد علم به هیچ وجه قابل مقایسه با تمام ظرفیتهای علمی تاریخ بشریت نیست. " http://www.ravanbakhsh.blogfa.com/post-۱۸۱.aspx

۱۴ – تخلقوا باخلاق الله- بحارالانوار- ج ۵۸- ص ۱۲۹- ماه رمضان از زبان آیت الله جوادی آملی

۱۵ - مطهری، فلسفه تاریخ, ص ۲۰۲ , انتشارات صدرا.

۱۶ - ان تکفروا انتم و من فی الارض جمیعاً ان الله غنی حمید . سوره ‌‌ابراهیم،آیه ۸ و یا من کفر فان الله غنی عن العالمین – سوره آل عمران – آیه ۹۷ و یا انا هدیناه السبیل اما شاکرا و اما کفورا – سوره دهر – آیه ۳ ویا ان هذه تذکرة فمن شاء اتخذ الی ربه سبیلا – سوره دهر – آیه ۲۹

۱۷ – بقول استاد دکتر محمد مجتهد شبستری : خداوند خودش را وابسته به چگونگی سیر تاریخ نکرده است که اگر انسان تاریخ را بگونه های خاصی رقم بزند ، خداوند را کمک کرده باشد و اگر به گونه ای دیگر رقم بزند به خداوند ضرری زده باشد ، چنین چیزی نیست . خداوند وابسته به تاریخ نیست . تاریخ هر راهی را برود سود و زیانش به خود انسان عاید می شود . ... آنها یی که نگران هستند که مبادا جامعه ها و انسانها به گونه ای سیر کنند که نهایتا چیزی از دین و دینداری نماند ، یک نوع تفکر افقی تاریخی این چنینی دارند و می خواهند آنچه در نهایت تاریخ از آب در می آید ، چیزی خلاف منویات خداوند نباشد و درست در این جاست که یک علامت سوال مهم شکل می گیرد و آن این است که آیا اصلا چنین دیدی به تاریخ داشتن ، اسلامی است ؟ ... بنده معتقد هستم نمی شود ریشه و پایه ای در منابع اسلامی برای این نوع تصور از تاریخ و این گونه از فلسفه تاریخ پیدا کرد . وقتی این تصور از فلسفه تاریخ زدوده شود ، آن نگرانی ها هم از بین می رود . یعنی آن وقت می توانیم به خوبی این مسئله را بپذیریم که خداوند نگران هیچ چیز تاریخی نیست . – هفته نامه آبان – شماره ۱۲۱ – ۲۸ فروردین ۱۳۷۹

۱۸ – هدف وسیله را توجیه می کند .

۱۹ - ان الذین آمنوا و الذین هادوا و النصاری و الصابئین من آمن باللَّه و الیوم الاخر و عمل صالحا فلهم اجرهم عند ربهم و لاخوف علیهم و لاهم یحزنون؛ - سوره بقره، آیه ۶۲ و سوره مائده، آیه ۶۹

۲۰ - اِنَّما یَخْشَی الله مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ . سوره‌ی فاطر- آیه‌ ۲۸

۲۱ - أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاکُمْ عَبَثاً وَأَنَّکُمْ إِلَیْنَا لا تُرْجَعُونَ – مومنون ۱۱۵

۲۲ - لا اکراه فی الدین قد تبین الرشد من الغی – سوره بقره – آیه ۲۵۶

۲۳ و ۲۴- هذا بیان للناس و هدی و موعظة للمتقین – ال عمران - آیه ۱۳۸- ویا – و لقد یسرنا القرآن للذکر فهل من مذکر – سوره قمر ۱۷

۲۵ – افلم یدبروا القول ام جاءَهم ما لم یات آباءَهم الاولین – سوره مومنون – ۶۸

۲۶ - یأتی بدینٍ جدیدٍ – شهید مطهری، اسلام و مقتضیات زمان, جلد اوّل, ص ۳۷۷, انتشارات صدرا

۲۷ – اگر علم بشر را از آغاز تا سال ۱۹۷۵ یک واحد فرض کنیم ، تا سال ۲۰۰۰ ( یعنی ۲۵ سال بعد ) دو برابر شده است ؛ و از آن زمان به بعد هر ۷ سال علم قبلی دو برابر می شود . – پرفسور امیری استاد دانشگاه ویرجینیا

۲۸ - ولقد کتبنا فی الزبور من بعد الذکر أن الارض یرثها عبادی الصالحون – سوره انبیا – آیه ۱۰۵

۲۹ – شهید مطهری ، فلسفه تاریخ , ص ۲۰۲ , انتشارات صدرا.

۳۰ – مطهری ، اسلام و مقتضیات زمان , ج ۱, ص ۵۰, انتشارات صدرا.

۳۱ – مطهری ، انسان و سرنوشت , ص ۱۳۷, دفتر انتشارات اسلامی , قم.

۳۲ - مطهری، سیری در سیرة ائمة اطهار، ص ۲۹۹.