درباره محمود مهدوی دامغانی

محمود مهدوی دامغانی, فرزند مرحوم آیت الله حاج شیخ محمدكاظم مهدوی دامغانی طاب ثراه, به روز چهارشنبه ۱۲ فروردین ۱۳۱۵ خورشیدی در شهر مشهد متولد شد

▪ محمود مهدوی دامغانی متولد ۱۳۱۵ مشهد

▪ یادگیری معارف دینی و قرآن كریم از ۵ سالگی ـ پایان تحصیلات متوسطه در مشهد ـ دریافت كارشناسی ادبیات فارسی از دانشگاه تهران ـ دریافت دكترای زبان و ادبیات فارسی از دانشكده ادبیات دانشگاه تهران ۱۳۴۶ـ تدریس در دانشگاه فردوسی مشهد ـ بازنشستگی در سال ۶۱ ـ همكاری با دانشنامه جهان اسلام و ترجمه مداخل های مختلف متون كهن عرب ـ برگزیده كتاب سال ۱۳۸۵ برای ترجمه مغازی واقدی ـ افزون بر ۱۸ هزار صفحه ترجمه متون كهن زبان و ادبیات عرب.

▪ برخی از آثار او عبارتند از:

ـ ترجمه ۳ جلدی مغازی محمدبن عمر واقدی با نام تاریخ جنگ های پیغمبر اسلام (ص) ۱۳۶۴ - ۱۳۶۱ ـ ترجمه ۲جلد از كتاب دلائل النبوه محدث بزرگ، احمدبن حسین بیهقی شركت انتشارات علمی و فرهنگی ۱۳۶۱ و ۱۳۶۲ ـ ترجمه ۱۰ جلد از كتاب نهایه الارب فی فنون الادب (بخش سیره و تاریخ اسلام تا آغاز حكومت عباسی) انتشارات امیركبیر ۱۳۶۷ - ۱۳۶۳ ـ ترجمه اخبار الطوال ابوحنیفه دینوری، نشر نی ۱۳۶۴ ـ ترجمه كتاب الجمل، شیخ مفید، با نام نبرد جمل، نشر نی ـ ترجمه كتاب روضه الواعظین اثر فتال نیشابوری، نشر نی ـ ترجمه كتاب شمائل النبی پدیده ابوعیسی ترمذی ـ ترجمه كتاب المعیار والموازنه پدیده ارزنده ابوجعفر اسكافی ـ ترجمه مباحث اجتماعی و تاریخی شرح گران سنگ ابن ابی الحدید بر نهج البلاغه در ۸ مجلد و ۳۵۰۰ صفحه ـ ترجمه كتاب اخبار مكه ابوالولید ازرقی، نشر بنیاد ـ ترجمه كتاب الوثائق گرد آمده پروفسور حمیدا...، دانشمند پاكستانی، نشر بنیاد - ترجمه كتاب التوابین مقدسی با نام توبه كنندگان، نشر انتشارات اطلاعات ـ ترجمه كتاب طبقات محمدبن سعد بن منیع در ۸ جلد و فزون بر ۳۰۰۰ صفحه، نشر فرهنگ و اندیشه ـ ترجمه كتاب مقتل علی بن ابی طالب صلوات الله علیه، نشر تاسوعا ـ ترجمه كتاب الغدیر روانشاد شیخ محمدرضا فرج الله، بنیاد الغدیر. و....

«بزرگانی از طبقات مختلف، بر شرح نهج البلاغه همت گماشته اند؛ وزیری چون امیرعلی شیرنوایی و فقیه و اصولی بزرگی چون مرحوم آخوند محمدكاظم خراسانی و مفتی بزرگی چون شیخ محمد عبده؛ و مناسب است برای اطلاع بیشتر بگویم كه می توانید به دو كتاب گرانسنگ قرن چهاردهم هجری، یعنی «اندریعه الی تصانیف الشیعه» مرحوم علامه آقا بزرگ تهرانی و «الغدیر» مرحوم امینی مراجعه كنید كه در آن حدود ۸۰ شرح را نام برده و معرفی كرده اند. براین مقدار باید كارهای دیگری را كه پس از آن دو بزرگوار و در این ربع قرن اخیر صورت گرفته افزود؛ نظیر كار ارزنده سیدعبدالزهرا حسینی خطیب و استاد شیخ باقر محمودی و نیز دانشمندان دیگری كه در این مسیر گام برداشته اند.

ابوالحسن بیهقی (فرید خراسانی) در شرحی كه با نام «شرح معارج نهج البلاغه » نوشته است، مدعی است كه نخستین شارح نهج البلاغه است و حال آن كه بر یقین و به طور مسلم پیش از او چند شرح بر این كتاب شریف نوشته شده است كه از جمله شرح علی بن ناصر است؛ و در همان حال كه ابوالحسن بیهقی شرح خود را می نوشته است، قطب الدین راوندی از اعاظم علمای شیعه هم شرح مفصل خود را بر نهج البلاغه تألیف كرده است.

می دانیم كه بیهقی به سال ۵۶۵ قمری درگذشت و قطب راوندی به سال ۵۷۳. از سوی دیگر نمی دانیم كه آیا قطب راوندی و كیدری، كه شرح او بر نهج البلاغه به سال ۵۷۶ تمام شده است، از كار یكدیگر آگاه بوده اند یا نه؛ و همین گونه است دو كار بزرگ ابن ابی الحدید، در گذشته ۶۵۶ و ابن میثم بحرانی، در گذشته به سال ۶۷۵ ه. ق قطب راوندی شرح خود را «منهاج البراعه» نام نهاده است و مرحوم حاج میرزا حبیب الله خویی (درگذشته به سال ۱۳۲۶ قمری) هم همین نام را بر كتاب خود نهاده است وبرخی هم، همانند ابن میثم شرح خود را به عنوان هایی چون صغیر، متوسط و كبیر تنظیم كرده اند...»

این جملات را استاد شاخص ادبیات عرب و محقق نامی متون معرفت دینی، استاد محمود مهدوی دامغانی در گفت وگویی گفته و جلوه ای از تسلط بر متون تاریخی زبان عرب و بویژه تمركز و توجه او بر كتاب معرفت و معانی؛ نهج البلاغه حضرت مولا علی (ع) را به نمایش گذاشته است. مهدوی دامغانی خود مترجم یكی از مهم ترین شروح این كتاب عظیم الشأن است؛ شرح ابن ابی الحدید كه مجموعه آن به ۲۰ جلد می رسد، از جمله شروح مهمی است بر نهج البلاغه كه در قرن هفتم هجری و توسط عبدالحمید بن هبه الله بن محمد ابن محمدبن حسین مدائنی معروف به «ابن ابی الحدید» نگاشته شده است. دكتر محمود مهدوی دامغانی استاد فاضل و از صاحبنظران نامی در حوزه تاریخ و ادبیات عرب، بخش های تاریخی این شرح را در ۸ مجلد ترجمه كرده و بدان حواشی ارزنده ای زده است.

● و اما كیست این مترجم فرزانه؟

محمود مهدوی دامغانی، فرزند مرحوم آیت الله حاج شیخ محمدكاظم مهدوی دامغانی طاب ثراه، به روز چهارشنبه ۱۲ فروردین ۱۳۱۵ خورشیدی در شهر مشهد متولد شد. به روش پسندیده آن روزگار كه در خانواده های مذهبی معمول بود، از سن ۵ تا ۷ سالگی را در محضر بانوی دین باور معصومه حدیدی عرب به آموزش قرآن مجید و صد كلمه سرور آزادگان، حضرت امیر (ع) گذراند. از سال ۱۳۲۳ تا ۱۳۳۵ خورشیدی دوره های دبستان و دبیرستان را در دبستان غزالی و دبیرستان فردوسی مشهد سپری كرد و پس از آن برای ادامه تحصیل به تهران آمد تا گویا با شوق و ذوقی كه برادرش استاد احمد مهدوی دامغانی در او بیدار كرده بود، در رشته زبان و ادب فارسی به ادامه تحصیل بپردازد. او از سال ۱۳۳۵ تا ،۱۳۴۶ دوره های كارشناسی و دكترای زبان و ادبیات فارسی را در دانشكده ادبیات تهران گذراند و از اعاظم ادب آن زمان، همچون استادان همایی و فروزانفر و دیگران كسب فیض كرد.

پس از پایان تحصیلات به مشهد بازگشت و از سال ۱۳۴۶ تا ۱۳۶۱ خورشیدی به عنوان استادیار و دانشیار در دانشكده های الهیات، ادبیات و علوم دانشگاه فردوسی مشهد به تدریس و نگارش مقالات دینی و ادبی در مجله های مكتب اسلام، آستان قدس رضوی، الهیات و معارف اسلامی و یادنامه های بزرگانی چون بیهقی، سرگرم بود و سرانجام در آبان ۱۳۶۱ به تشخیص برخی از گردانندگان دانشگاه مشهد، با تنزل رتبه و مرتبه، بازنشسته شد.

می گوید: «از دیدگاه خودم «چه مبارك سحری بود و چه فرخنده شبی». با تشرف های پیاپی به آستان مقدس كعبه معظمه و ساحت قدس حضرت ختمی مرتبت(ص)، از پیشگاه خداوند به زاری می خواستم تا به این بنده كمترین خود، توفیق آسایش و سپری كردن روزگار را به تحقیق ارزانی دارند و خدای را سپاس كه در فاصله سال های ۱۳۵۹ تا ۱۳۸۵ خورشیدی، موفق به برگردان متون بسیار ارزنده ای از زبان عربی به زبان فارسی شدم و امسال هم برای بازگرداندن جلدهای نخست و دوم مغازی واقدی در دومین دور انتخاب كتاب سال، جایزه كتاب سال در راستای سیره پیامبر (ص) و معصومان (ع) را به بنده اهدا كردند و هم اكنون به تنظیم مدخل های گوناگون دانشنامه جهان اسلام وقت خود را می گذرانم و خدای را سپاسگزارم كه بیش از ۳۰ مدخل از مداخل آن را آماده ساخته و فزون از ۱۰ مدخل آن تا جلد دهم به زیور طبع آراسته شده است». او فزون بر سرگرمی های تحقیقی، به تدریس متون ادب فارسی و تاریخ اسلامی در دوره های كارشناسی ارشد و دكترای دانشگاه آزاد مشهد مشغول است.

استاد محمود مهدوی دامغانی اشاره به این نكته را بایسته می داند كه مراقبت های ویژه پدر روان شاد و بزرگوار و برادران فرهیخته اش، استاد دكتر احمد و مرحوم آیت الله حاج شیخ محمدرضا در ساختار ذهنی او و پدید آوردن ترجمه ها و گزینش كتاب هایی كه ترجمه كرده است بسیار ثمربخش بوده است.

و اما محمود مهدوی دامغانی به این مختصر محدود نیست كه او یكی از مهم ترین مترجمان متون كهن عربی و كتب معرفت دینی در چند دهه گذشته بوده و حجم آثار ترجمه شده به دست او افزون بر ۱۸ هزار صفحه چاپ شده بوده است. از آن جمله است ترجمه ۳ جلد مغازی محمد بن عمر واقدی (درگذشته ۲۰۷ هجری) كه مركز نشر دانشگاهی آن را با نام تاریخ جنگ های پیغمبر اسلام(ص) در سال های ۱۳۶۴ - ۱۳۶۱ منتشر كرد و تجدیدچاپ این كتاب دامغانی را امسال در مرتبه مترجمان برتر كتاب سال قرار داد. ترجمه ۲ جلد از كتاب ارزشمند دلائل النبوه محدث بزرگ، احمد بن حسین بیهقی نیز به وسیله او انجام شده و شركت انتشارات علمی و فرهنگی آن را در سال های ۱۳۶۱ و ۱۳۶۲ خورشیدی منتشر كرده است.

ترجمه ۱۰ جلد از كتاب نهایه الارب فی فنون الادب (بخش سیره و تاریخ اسلام تا آغاز حكومت عباسی) از دیگر آثار گرانقدر اوست كه در فاصله سال های ۱۳۶۷ - ۱۳۶۳ترجمه و منتشر شده است. ترجمه اخبار الطوال ابوحنیفه دینوری، مورخ نامور سده سوم هجری از سال ۱۳۶۴ تاكنون ۵ بار چاپ و منتشر شده است؛ ترجمه كتاب الجمل شیخ مفید، متكلم و فقیه گرانسنگ سده های سوم و چهارم هجری با نام نبرد جمل كه در دو نوبت به چاپ رسیده است؛ ترجمه كتاب روضه الواعظین اثر پرارزش فتّال نیشابوری، شهید بزرگوار در راه مكتب تشیع به سال ۵۰۸ هجری نیز از دیگر آثار مهدوی است.

ترجمه كتاب شمائل النبی پدیده ابوعیسی ترمذی، محدث والامقام سده سوم هجری كه از پدیدآورندگان صحاح سته برادران اهل سنت است نیز از او منتشر شده و چندین بار تجدید چاپ نیز شده است. ترجمه كتاب المعیار والموازنه پدیده ارزنده ابوجعفر اسكافی در گذشته به سال ۲۴۰ هجری نیز كار دامغانی است و اما در میان این آثار ترجمه مباحث اجتماعی و تاریخی شرح گرانسنگ ابن ابی الحدید بر نهج البلاغه از مهم ترین آثار ترجمه اوست كه در ۸ مجلد و ۳۵۰۰ صفحه تاكنون ۳ مرتبه به چاپ رسیده است.

نیایش های پیامبر اسلام(ص) كه در مجموعه ای گردآوری و ترجمه شده است نیز از دیگر آثار محمود مهدوی دامغانی است. این مجموعه با پژوهش و گزینش او و با ترجمه كمال الدین غراب آماده شده است.

مجموعه یاد شده شامل بیش از ۱۵۰ قطعه دعاست كه از منابع معتبر شیعه و سنی استخراج شده و هیچ یك از دعاهای استخراج شده به جز چند مورد در منابع عمومی مورد استفاده مردم مانند «مفاتیح الجنان» و غیره منتشر نشده است. همچنین به جز «جوشن كبیر» كه نیایشی بلند است، بقیه دعاها، كوتاه و خیلی كوتاه، از یك سطر تا یك صفحه هستند. ترجمه الاخبار الطوال، را نیز محمود مهدوی دامغانی به انجام و فرجام رسانده است.

این كتاب ابتدا به تاریخ خلقت می پردازد و مطالبی در مورد پیامبرانی چون ادریس و نوح و هود و ابراهیم و... و پادشاهی داوود و سلیمان تا ظهور عیسی بیان می دارد. سپس به مطالبی درباره ظهور زرتشت و آیین او و نجات بنی اسرائیل به وسیله پادشاهان ایران می پردازد. شرح حال و سرگذشت پادشاهان ایران، از جمشید و پیروزی ضحاك بر او، تا منوچهر و كیقباد و گشتاسب و بهمن و دارا و اسكندر و ملوك الطوایف و سپس ساسانیان تا انقراض ایشان از مباحث دیگر كتاب است. تاریخ اسلام در این كتاب با تفصیل پیكارهای اعراب و ایرانیان در دوره خلافت عمر شروع و به پایان خلافت معتصم ختم می شود، علاوه بر این از جنگ های علی(ع) نیز سخن گفته شده است.

از دیگر آثار ترجمه دامغانی باید به ترجمه كتاب طبقات محمد بن سعد بن منیع، درگذشته ۲۳۰ هجری اشاره كرد كه در ۸ جلد و فزون بر ۳۰۰۰ صفحه به همت نشر فرهنگ و اندیشه چاپ و منتشر شده است. دامغانی از نداشتن نمایه در این كتاب ناراضی است و می گوید: «ای كاش ناشر محترم به تذكر مكرر این بنده در راستای فراهم آوردن نمایه جامعی برای این كتاب توجه می كرد.»

و اما محمود مهدوی دامغانی تمام این اثربخشی ها و اثرگذاری ها را در انزوایی خودخواسته، ساخته و پرداخته است و با همه این احوال می گوید: «اگر در این كارها خدمتی اندك صورت گرفته است به مصداق «وما بكم من نعمه فمن الله» است و هرگونه كاستی و لغزش كه در این همه كار، اندك هم نخواهد بود سرزده از نفس گنهكار این مترجم ناتوان است كه خدای فرموده است «ما اصابك من سیئه فمن نفسك».»

او در یادداشتی كه به مناسبت انتخاب شایسته اش برای كتاب سال امسال نوشته بود، بیش از هر چیز نام و یاد استادان گرانقدر خویش را زنده نگاه داشته و از برادر فرزانه و فاضلش استاد احمد مهدوی دامغانی كه در آمریكا به تدریس زبان و ادب فارسی مشغول است به نیكی یاد كرده و به ما درس زندگی آموخته است: «برای استادان گرانقدری كه سرخیل ادب شمرده می شده اند همچون روانشادان جلال الدین همایی، محمدتقی مدرس رضوی، بدیع الزمان فروزانفر، دكتر ذبیح الله صفا و دیگر كسان كه بر این بنده حق تعلیم دارند از پیشگاه خدا طلب آمرزش و فزونی رتبت و علو منزلت مسألت نمایم و خدای چشم مرا بر دوام نخل پربار استاد دكتر احمد مهدوی دامغانی روشن بداراد.» برای محمود مهدوی دامغانی این استاد گرانقدر و مترجم فرزانه، آرزوی طول عمر و سلامتی داریم.