تاریخ سیاسی خوارج شمال آفریقا (در سده‌‌های اول و دوم هجری)

پیدایش جریان مذهبی - سیاسی خوارج از نکته‌های تأمل‌برانگیز تاریخ اسلام است. این گروه در آغاز پیدایش خود در ماجرای صفین و پس از جریان موسوم به «حکمیت»، با برداشتی سطحی از قرآن حق …

پیدایش جریان مذهبی - سیاسی خوارج از نکته‌های تأمل‌برانگیز تاریخ اسلام است. این گروه در آغاز پیدایش خود در ماجرای صفین و پس از جریان موسوم به «حکمیت»، با برداشتی سطحی از قرآن حق حکمیت و داوری انسان‌ها در منازعات میان انسان‌های دیگر را انکار کرد و سپس حتی فرمانروایی و سلطه سیاسی انسان‌ها بر انسان‌ها را ناروا شمرد و آنها را تنها متعلق به خدا دانست.

این گروه اگرچه به سبب اقدامات تندروانه حاصل از کافرشماری بیشتر مسلمانان در ماجرای «نهروان» قلع و قمع شد، اما همان‌گونه که امام علی‌(ع) پیش‌بینی کرده بود (نهج‌البلاغه، خطبه ۶۰)، دنباله آنان تا قرن‌ها در صحنه سیاسی جهان اسلام ماندند و بخصوص در مبارزه با دستگاه خلافت اموی نقش مهمی ایفا کردند.

از جمله دلایل ماندگاری، تعدیلی بود که نسل‌های بعدی خوارج یعنی وارثان «محکمه اوُلی» در دیدگاه‌های خود به وجود آوردند. هرچند نویسندگان کتاب‌های ملل و نحل، خوارج را در انتساب به افراد و سرکردگان مختلف به فرقه‌های متعددی تقسیم کرده‌اند، اما جوهر اندیشه و باور همه آنها مشترک بوده است؛ عقایدی نظیر توجه به زهد، انکار عثمان خلیفه سوم، خرده‌گیری بر امام علی‌(ع) به خاطر تن‌دادن به حکمیت، ظلم‌ستیزی، اعتقاد به عدم انحصار خلافت در قریش (بر خلاف گفتمان رایج در میان اهل سنت) و در مواردی استفاده از تقیه دینی و اعتقاد به کافرشماری مرتکب گناه کبیره وجه اشتراک تمامی گروه‌های خارجی‌مذهب است.

صاحبان این‌گونه اندیشه موفق شدند در سرزمین‌هایی که زمینه پذیرش این‌گونه افکار وجود داشت، دست به کار تبلیغ شوند.

آنان به‌خصوص در نواحی دور دست و حاشیه‌ای جهان اسلام با بهره‌گیری از شیوه «دعوت» و با استفاده از ناخشنودی مردم این نواحی از والیان دستگاه خلافت توانستند در پایه‌گذاری حکومت‌های کوچک محلی توفیق‌هایی به دست آورند. بخش‌هایی از سرزمین‌های وسیع شمال آفریقا نیز از اواخر قرن اول هجری دستخوش ناآرامی‌هایی شد که برانگیزندگان اصلی آن سرکردگان خوارج بودند. آنان سرانجام با زد و خوردهای شدید و پس از ده‌ها سال تلاش موفق شدند در بخش‌هایی از این سرزمین همچون طرابلس غرب، شهر ساحلی طنجه، شهر نوبنیاد تاهرت و شهر تجاری و دور از دسترس سجلماسه در شمال غربی آفریقا قدرت‌های کم‌دوام ناحیه‌ای و در دو مورد (رستمیان و بنی مدرار) حکومت‌های پایدار اما کوچکی را به وجود آورند.

در کتاب حاضر کوشیده شده است با تکیه بر داده‌های منابع، فرایند شکل‌گیری این نوع از حکومت‌ها در آن فراز از تاریخ اسلام مورد بازکاوی و امعان نظر قرار گیرد.

کتاب حاضر مشتمل بر ۹ فصل است که به ترتیب عبارت‌اند از: کلیات، زمینه‌ها و عوامل سیاسی گسترش خارجی‌گری در شمال آفریفا، مراحل شکل‌گیری دولت‌های خارجی‌مذهب در شمال آفریقا، عوامل آسان کننده موفقیت خوارج شمال آفریقا، موارد آسیب‌پذیری جنبش خوارج در شمال آفریقا، زمینه‌های فکری و دینی گسترش خارجی‌گری در شمال آفریقا، اعتدال نسبی و تلاش فکری خوارج، نقش عوامل اجتماعی، قومی و زبانی در توجه به تفکر خارجی و زمینه‌ها و عوامل اقتصادی گسترش خارجی‌گری در شمال آفریقا.

کتاب مزبور برای دانشجویان رشته‌های تاریخ و الهیات گرایش تاریخ و تمدن ملل اسلامی قابل استفاده است.

دکتر رضا کردی

انتشارات سمت با همکاری پژوهشگاه حوزه و دانشگاه