شرح حال واکسن از گذشته تا حال

مسوولان رده های مختلف انستیتوپاستور که ظاهرا مهم ترین موسسه مربوط به تولید واکسن در وزارت بهداشت و درمان هستند, با وجود برخورد خوب و قول و قرارهای چندباره, بعد از ۵ هفته پیگیری و وعده و وعیدهای مختلف از پاسخگویی خودداری کردند

مسوولان رده‌های مختلف انستیتوپاستور که ظاهرا مهم‌ترین موسسه مربوط به تولید واکسن در وزارت بهداشت و درمان هستند، با وجود برخورد خوب و قول و قرارهای چندباره، بعد از ۵ هفته پیگیری و وعده و وعیدهای مختلف از پاسخگویی خودداری کردند. مطلب ذیل در پاسخ به این سوالات توسط آقای دکتر عبدالحسین دلیمی، رییس موسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی وابسته به وزارت جهاد کشاورزی تهیه شده است:

۱‌‌) سابقه و توانمندی ایران را در امر تولید واکسن چگونه ارزیابی می‌کنید؟

۲‌‌) ارزیابی شما از زیرساخت‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری تولید واکسن در کشور چیست؟

۳‌‌) به نظر شما سیاست‌های دولت در امر واکسن طی چند سال گذشته چگونه بوده است؟

۴‌‌) موقعیت فعلی ایران را در منطقه و دنیا از نظر توانمندی تولید واکسن چگونه ارزیابی می‌کنید؟

۵‌‌) به نظر شما آینده تکنولوژی تولید واکسن از چه دسته‌ای است و جایگاه ایران را از این منظر چگونه ارزیابی می‌کنید؟

صنعت تولید سرم و واکسن در کشور ما به سال‌های ۱۳۰۲ و ۱۳۰۳ هجری‌شمسی بازمی‌گردد. البته موسسه رازی در ابتدا تنها در زمینه تولید واکسن و سرم‌ خاص دام‌پزشکی فعالیت می‌کرد که شاید یکی از مهم‌ترین محصولات و فرآورده‌های این موسسه در آن سال‌ها، تولید واکسن طاعون گاوی و مهار این بیماری در دام‌ها بود. پس از این موفقیت، موسسه رازی بیش از پیش مورد توجه مسوولان قرار گرفت؛ به طوری که در سال‌های ۱۳۲۵ تا ۱۳۲۷ وزیر بهداری وقت از دکتر میرشمسی در انستیتو رازی خواست تا برای تولید واکسن‌های انسانی نیز اقدام کنند. اولین قدم در آن موقعیت مقابله با بیماری دیفتری بود که افراد فراوانی را مبتلا و قربانی می‌کرد. تلاش‌های دکتر میرشمسی و همکاران وی از جمله دکتر نظری موجب شد تا ظرف مدت نسبتا کوتاهی سرم ضددیفتری در کشور تولید شود و در اختیار بیماران قرار گیرد.

موفقیت‌های انستیتو رازی، این موسسه را بیش از گذشته مورد توجه قرار داد و وزارت بهداری از دست‌اندرکاران موسسه خواست تا علاوه بر تولید سرم، ساخت واکسن را نیز مدنظر قرار دهند.

در سال‌های بعد به تدریج واکسن ثلاث (سه‌گانه)، دوگانه، سرخک، سرخچه، اوریون و فلج‌اطفال نیز تولید شد. علاوه‌براین، سرم‌های ضد کزاز و ضد بوتیلینوم و همین‌طور سرم‌های ضدمارگزیدگی و عقرب‌‌گزیدگی از دیگر محصولات موسسه رازی بود. علاوه بر واکسن‌های مورد مصرف انسان، واکسن‌های موردمصرف دام و طیور از لحاظ اقتصادی و سلامت جامعه دارای اهمیت ویژه‌ای هستند. در حال حاضر موسسه نزدیک به ۶۰ فرآورده بیولوژیک تولید می‌نماید که این محصولات در ارتقا سطح بهداشت و سلامت جامعه نقش بسیار اساسی را ایفا می‌نماید.

این صنعت در کشور ما به اندازه‌ای رشد کرده که امروز در خاورمیانه ایران در زمینه تولید واکسن حرف نخست را می‌زند و در سطح منطقه نیز تنها کشور هند است که در این صنعت از ایران پیش‌تر است. موسسات پاستور و رازی به عنوان دو مرکز بزرگ تولید واکسن در ایران به قدری خوشنام هستند که بسیاری از کشورها آرزوی راه‌اندازی موسساتی مشابه آنها را در کشور خود دارند. در حال حاضر علاوه بر پاستور و رازی، موسسات کوچکی نیز در این حوزه در نقاط مختلف کشور شروع به کار کرده‌اند و در مجموع فعالیت‌های انجام شده در کشور ما در این زمینه موجب شده تا مقادیر بالایی از واکسن کشور در داخل تولید شود.

زیرساخت‌های مطلوب نرم‌افزاری و سخت‌افزاری این صنعت در کشور، ما را در جایگاه رفیعی قرار داده است. دانش فنی تولید واکسن در کشور ما به شکل بومی درآمده و محققان بسیاری در حال فعالیت در این حوزه هستند. از لحاظ سخت‌افزاری نیز سعی بر این است که زیرساخت‌ها قوی و استاندارد باشند و به همین دلیل ما نیز در حال توسعه، بازسازی و ترمیم تدریجی موسسه در بخش‌های مختلف هستیم. فرآیند تولید واکسن ما باید مطابق با استانداردهای جهانی ارتقا پیدا کند و این کار نیاز به صرف زمان و سرمایه‌ است.

آنچه در مورد صنعت تولید واکسن بسیار مورد توجه است، این که در دنیا واکسن تنها به عنوان یک فرآورده برای پیشگیری از انتقال بیماری به شمار نمی‌آید، بلکه یک محصول استراتژیک است که به راحتی نیز در اختیار هر کشوری قرار نمی‌گیرد، یعنی گاهی فراهم بودن و یا نبودن یک واکسن می‌تواند یک کشور را دچار بحران کند یا آن را از بحران رها سازد. همین مساله باعث شده که دولتمردان به این صنعت توجه ویژه‌ای داشته باشند تا در بروز شرایط بحرانی، خود توانایی‌ تولید واکسن را داشته باشند. این مساله در سال‌های اخیر در کشور ما نیز مورد توجه بوده و دولت حمایت مطلوبی را از آن به عمل آورده است. در واقع به دلیل اینکه دو موسسه بزرگ تولید واکسن کشور در بخش دولتی هستند، سالیانه مقادیری اعتبار در اختیار آنان قرار می‌گیرند تا صرف امر تحقیق و واکسن شود. علاوه بر این دولت با حمایت مالی و اعتباری از شرکت‌های خصوصی، سعی در گسترش این صنعت در بخش خصوصی نیز دارد.

واکسن‌سازی‌ در دنیا به عنوان یک صنعت استراتژیک، مطلوب و پردرآمد تلقی می‌شود و شرکت‌های بزرگ چند ملیتی زیادی که اغلب آنها نیز آمریکایی هستند، در این حوزه فعالیت می‌کنند. این امر سبب شده تا شرکت‌های کوچک فعال در این حوزه، به تدریج به وسیله این شرکت‌های بزرگ بلعیده شوند و تحت امتیاز آنها درآیند و شاید به همین دلیل باشد که در چند سال اخیر و پس از بحران‌های اقتصادی جهانی، تعداد این نوع شرکت‌ها در دنیا رو به کاهش بوده است. کشورهای تولیدکننده واکسن با تولید یا تحریم یک واکسن برای یک کشور خاص در مقاطع زمانی مختلف، می‌توانند آن کشور را دچار بحرانی کنند که این مساله با توجه به تسلط صهیونیست‌ها بر این شرکت‌های چندملیتی می‌تواند نگران‌کننده باشد.

آنچه مسلم است، آینده صنعت تولید واکسن در کشور ما روشن است و فعالیت‌های مطلوبی در این حوزه انجام گرفته است. پیش گرفتن سیاست‌های مطلوب در سال‌های اخیر، موجب ترقی و گسترش این صنعت در کشور ما شده است. البته نباید از این موضوع بگذریم که همچنان عده‌ای به دلیل منافع مالی ترجیح می‌دهند که به جای تولید در کشور، واردات واکسن وجود داشته باشد و به همین دلیل تبلیغات خلاف واقع و منفی‌ای را درباره کیفیت، اثربخشی و ایمنی نامطلوب تولیدات داخلی کشور انجام می‌دهند.

موسسه رازی به ملت شریف ایران اطمینان می‌دهد که واکسن تولید داخلی از کیفیت خوب و مناسبی برخوردار است و جای هیچ گونه نگرانی نیست.

نویسنده: دکتر عبدالحسین دلیمی

رییس موسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی