رسالت نماز جمعه و ائمه جمعه

وقتی که مردم یک تصمیم سیاسی بر یک کاری دارند, راهپیمایی می خواهند بکنند, اجتماع بزرگی می خواهند انجام بدهند, شعاری علیه یک سیاست خباثت آمیز نسبت به یکی از مسایل جهانی می خواهند بیان کنند, بهترین جا و مظهر و عزم ملی مردم ما همین نماز جمعه است

«وقتی که مردم یک تصمیم سیاسی بر یک کاری دارند، راهپیمایی می خواهند بکنند، اجتماع بزرگی می خواهند انجام بدهند، شعاری علیه یک سیاست خباثت آمیز نسبت به یکی از مسایل جهانی می‌خواهند بیان کنند، بهترین جا و مظهر و عزم ملی مردم ما همین نماز جمعه است.»(۱)

در هر جمعه، نمازگزاران با شرکت در فریضه عبادی- سیاسی، نماز جمعه، در تجدید بیعت با مقام عظمی ولایت و با آرمان‌های مقدس انقلاب اسلامی شرکت می‌کنند. نماز جمعه مردم را به مرکزیت نظام و محوریت امت، پیوند می‌زند و در هر جمعه عبادت و سیاست در هم آمیخته می‌شود، و احکام سیاسی و عبادی اسلام تمرین شده و به نمایش در می‌آید.

در این نوشتار برآنیم، در ابتدا به اهمیت، فضیلت و رسالت نماز جمعه اشاره‌ای داشته باشیم و در ادامه به نقش و حضور موثر ائمه جمعه در برگزاری این فریضه عبادی- سیاسی بپردازیم. لازم به ذکر است که در این نوشتار از فرمامین رهبر کبیر انقلاب، حضرت امام خمینی (ره) و رهبر معظم انقلاب، حضرت آیت الله خامنه ای در باره این فریضه مهم عبادی- سیاسی که یکی از شؤون حکومت اسلامی است، بهره برده‌ایم، باشد که همه ما بخصوص ائمه جماعات این فرمامین را سرلوحه خود قرار دهند و اسلام ناب محمدی (ص) را به جهان اسلام عرضه کنند.

● اهمیت و فضیلت نماز جمعه

خداوند در سوره مبارکه جمعه، اهل ایمان را مورد خطاب قرار داده و می فرماید: «آن هنگام که منادی نماز در روز جمعه شما را برای شرکت در نماز جمعه فرا می‌‌خواند، به نماز بشتابید.* داد و ستد را رها نمایید که شرکت در نماز جمعه برای شما بهتر است.* تجارت و معاملات سود آور، همچنین سرگرمی‌های بیهوده، نباید شما را از نماز بازداشته و موجب شود که جماعت نمازگزار و خطیب جمعه را رها و تنها گذارید.»

پیامبر اکرم (ص) به کسی که قادر به انجام حج مستحبی نبود، فرمودند:« بر تو باد شرکت در نماز جمعه، که نماز جمعه حج مساکین است. » (۲)

امیرالمومنان حضرت علی (ع) نیز فرموده اند: «من بهشت را برای شش دسته ضمانت نموده‌ام، یکی از آن شش گروه کسی است که در راه رفتن به نماز جمعه مرده باشد.» (۳)

امام صادق (ع) نیز در این باره می‌فرمایند: « کسی که شخصی را برای کاری در روز جمعه اجیر کند و مانع از رفتن او به نماز جمعه شود در گناه سلب توفیق، شریک خواهد بود.»(۴)

از آنچه در مورد اهمیت و فضیلت نماز جمعه گفتیم، چنین برمی آید که نماز جمعه یک عبادت معمولی و ساده نیست، بلکه این فریضه عبادی- سیاسی از شؤون حکومت اسلامی به شمار می‌رود که در تربیت و سیاست‌گذاری بر فرد و جامعه تاثیر فراوان دارد.

● رسالت نماز جمعه

نماز جمعه دارای رسالت‌های مهمی است که در اینجا به چند مورد از آن اشاره می شود.

۱) نماز جمعه رسالت تربیتی و تزکیتی دارد؛ خطیب جمعه با توصیه مردم به تقوا و پرهیزگاری، تربیت و تزکیت مردم را دنبال می‌کند و با «ذکر الله»، تربیت و تزکیت جامعه اسلامی را موجب می‌گردد، چرا که «ذکر الله»؛ یعنی یاد و توجه به خالق هستی و احکام و فرامین خداوند داشتن، حلال و حرام را مراعات کردن و در هر لحظه و هر مکانی خداوند را ناظر و حاکم بر اعمال و گفتار خویش دانستن، است.

رهبر معظم انقلاب، در این باره می فرمایند:«… نماز جمعه فقط به فکر، کار ندارد، به دل هم کار دارد. نماز جمعه، حال است، ذکر است، «فاسعوا الی ذکر الله»؛ نماز ذکر است، توجه به خداست. در خلال یک هفته تلاش و کار برای مادیات و برای زندگی، یک روز در یک مجمع عظیمی، دل را به خدا دادن و خود را در معرض انوار معرفت و الطاف الهی قرار دادن و شستشو و تطهیر کردن و استماع آیات قرآن از زبان امام جمعه و شنیدن کلمات الهی را در خطبه، برای هر مسلمان لذت‌بخش است.»(۵)

۲) نماز جمعه رسالت علمی و آموزشی دارد؛ خطیب جمعه، با ایراد خطبه‌های پرمحتوای خود، بحث های اعتقادی، علمی و فکری را مطرح نموده و نمازگراران را با معارف الهی و اسلامی آشنا می‌سازد و از این طریق رشد فکری و فرهنگی را در جامعه تقویت می‌کند. در واقع در نماز جمعه، مصلی؛ کلاس و نمازگزاران؛ شاگردان و علاقمندان به فراگیری هستند که برای کسب معارف دین و افزایش اندوخته‌های علمی، با کمال ادب و دقت به خطبه‌های نماز گوش فرا می‌دهند. چه نیکوست که فرمامین رهبر معظم انقلاب را در این باره بشنویم؛ حضرت آیت الله خامنه ای، ولی امر مسلمین، در دیداری که با ائمه جمعه سراسر کشور، در شهریور سال ۱۳۷۱ داشتند خطاب به آنان فرمودند: «اولاً در خطبه ها باید محتوا را با همان کیفیتی که عرض شد، در نظر داشت و باید محتوای خطبه ها چیزی باشد که هر کس پای این خطبه نشست، وقتی بلند شد احساس کند یا یک مطلب اعتقادی، یا یک فهم سیاسی گیرش آمده یا به آن آرامشی که عرض شد دست یافته، یا توجه و تذکر به خدا نصیبش شده، یا قطره اشکی از چشمش جاری گشته. احساس کند چیزی اخذ کرده که این احتیاج به کار و تلاش دارد.» (۶)

«مسأله مهم مسأله کیفیت بخشیدن به نماز جمعه است که نکته اصلی و وظیفه اصلی ما است. نماز جمعه را باید کاری کرد که مثل مشعل هدایت باشد. خوب مشعل هدایت خصوصیاتی دارد: اولاً باید سرشار از مطالب هدایت کننده دینی و هدایت کننده سیاسی باشد. همه ما به مطالعه احتیاج داریم. بنده خودم هنگامی که نماز جمعه می رفتم برای یک نماز جمعه حداقل سه، چهار ساعت مطالعه و فکر می‌کردم. البته شاید فکر بیشتر می‌کردم. سه چهار ساعت مطالعه و جمع کردن مطلب شاید باز هم کم باشد و احتمال می‌دهم این هم کم باشد.

خطبه نماز جمعه یک منبر معمولی نیست که بخواهیم از محفوظاتمان استفاده کنیم. مطالب خطبه‌های نماز جمعه باید نقد، تازه، متین، مفید و مورد سئوال و احتیاج مردم باشد. مثل اینکه کسی برود شبهه آکل و ماکول را در نماز جمعه مطرح کند و یا مسأله فقهی، مسأله حقوقی و مسائل گوناگونی را که مورد نیاز مردم نیست مطرح کند، این فایده‌ای ندارد.»(۷)

۳) نماز جمعه رسالت تبیین و تحلیل مسایل سیاسی را دارد؛ نماز جمعه بهترین و مناسب‌ترین جایگاه، برای بیان مسایل سیاسی است چرا که نماز جمعه از طرفی با امامت امت ارتباط پیدا می کند و به اصطلاح شأن حکومتی دارد و از طرفی دیگر با خطابه و خطبه آغاز می‌شود و خطیب جمعه که از طرف ولی امرمسلمین خطبه را می‌خواند علاوه بر حمد و ثنای الهی و توصیه به تقوا، «حوادث واقعه» را متذکر می‌گردد و نسبت به «حوادث آتیه» هشدار می‌دهد. چه نیکوست که در این مورد به بیانات بنیانگذار جمهوری اسلامی حضرت امام خمینی (ره) بپردازیم؛ «برای خطیب در نماز جمعه سزاوار این است که ضمن خطبه، درباره مصالح دین و دنیای مسلمانان سخن گفته و جریانات و وقایع کشورهای اسلامی و غیراسلامی‏ و مسایلی را که سود و زیان آن به مسلمانان بر می‌گردد و همچنین مسایلی را که به زندگی و آخرت و امور سیاسی و اقتصادی آنان مربوط می شود و در استقلال و سرنوشت و موجودیت اسلامی آنان تاثیر دارد تشریح کند و کیفیت رفتار و روابط با سایر ملت‌ها را بیان نماید و از دخالت کشورهای ظالم و استعمارگر خصوصاً در امور سیاسی و اقتصادی مسلمانان که منجر به استعمار و استثمار آنان می شود‏ هشدار بدهد.

به طور کلی نماز جمعه‏ و خطبه‌های آن مانند مراسم حج و نماز عید فطر و عید قربان‏، از بزرگترین سنگرهای سیاسی اسلام است‏، ولی متاسفانه مسلمانان از وظایف مهم سیاسی اسلام غفلت نموده‌اند‏، با این که اسلام‏، دین سیاست است و هر کس در احکام حکومتی و سیاسی و اجتماعی و اقتصادی اسلام کمترین مطالعاتی داشته باشد‏، می‌داند که اسلام از سیاست جدا نیست. پس هر کس که خیال می کند دین از سیاست جداست جاهل و نادان است، او نه اسلام را می شناسد و نه سیاست را.» (۸)

۴) نماز جمعه رسالت پاسداری از مرزهای فرهنگ عمومی را بر عهده دارد؛ نماز جمعه یکی از «شعائر» اسلامی است که نقش تقویت و تحکیم ارزشهای الهی و انسانی، در سطح فرهنگ عمومی را برعهده دارد و در واقع نماز جمعه، با به نمایش گذاشتن حضور مردم در صحنه و ویژگی‌های تبلیغی- سیاسی در خطبه‌های آن، چنان موج فرهنگی در جامعه به وجود می‌آورد که افراد جامعه را تحت تاثیر قرار می‌دهد. نکته‌ای که در اینجا ذکر آن لازم به نظر می‌رسد این است که اگر در جامعه‌ای فرهنگ عمومی به طور سالم تقویت شود، کل جامعه به رشد و بالندگی خواهد رسید. برای درک کلام به فرمامین رهبر معظم انقلاب را در این باره اشاره می‌کنیم؛ ایشان می‌فرمایند:« اگر به فرهنگ عمومی به معنای تصحیح عادات و اخلاق و ملکات و روش‌های زندگی مردم که اینها از بخش‌ها و قلم‌های عمده فرهنگ یک کشور هست بپردازیم مشکل اقتصادی‌مان هم حل خواهد شد، هم مصرف ما کم خواهد شد و هم تولید و درآمد ما زیاد خواهد شد.»(۹)

۵) نماز جمعه رسالت ایجاد و تحکیم وحدت را بر عهده دارد؛ در نماز جمعه مردم با حضور خود در صفوف منظم نماز وحدت خود را به نمایش می‌گذارند و در واقع نماز جمعه عاملی است که مردم را با احکام و برنامه‌های وحدت بخش، روحیه تعاون و همکاری در جامعه اسلامی آشنا می‌کند و قدرت اسلامی را به نمایش می‌گذارد. کلام رهبر کبیر انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی (ره) در این باره شنیدنی است؛ ایشان می‌فرمایند: « نماز جمعه که نمایشی از قدرت سیاسی و اجتماعی اسلام است باید هر چه شکوهمندتر و پرمحتواتر اقامه شود. ملت ما گمان نکنند که نماز جمعه یک نماز عادی است. نماز جمعه با شکوهمندیی که دارد، برای نهضت کوتاه عمر ما یک پشتوانه محکم و در پیشبرد انقلاب اسلامی ما عامل موثر و بزرگی است.

ملت عظیم و عزیز، با شرکت خود باید این سنگر اسلامی را هر چه عظیمتر و بلندپایه تر حفظ نماید تا به برکت آن, توطئه های خائنانه و دسیسه‌های مفسدان خنثی شود.»(۱۰)

۶) نماز جمعه رسالت افشای منافقان را بر عهده دارد؛ در نماز جمعه‏، وحدت و یکپارچگی، ایمان و توحید مسلمان تقویت می شود، که این نشانه حاکمیت و اقتدار مسلمانان است که تبلیغات سوء و زهرآگین منافقان را خنثی می کند. در واقع نماز جمعه، مایه امیدواری جهان اسلام و باعث نومیدی منافقان اسلام و قرآن می شود.

برای درک بهتر کلام به فرمایش پیامبر اکرم (ص) در این مورد می‌پردازیم؛ حضرت شرکت در نماز جمعه را معیار و ملاکی برای شناخت موافق از منافق اعلام می‌کنند و می‌فرمایند:« هر کس بدون عذر در سه جمعه، نماز جمعه را ترک کند از منافقان شمرده می‌شود.»(۱۱)

● خصلت‌های نیکوی ائمه جمعه

از آنچه در مورد نماز جمعه‏، گفتیم چنین برمی‌آید که این فریضه از چنان اهمیتی برخوردار است که ائمه جمعه مسئولیتی عظیم در هدایت و روشنگری نمازگراران بر عهده دارند. بنابراین چه نیکوست ائمه جمعه خود را با صفات نیکو و خصلتهای پسندیده آراسته و رسالت خود را به بهترین نحو به علاقمندان و مشتاقان دین احیا نمایند. در اینجا به چند مورد از این صفات و خصلت های نیکو و رسالت عظیم ائمه جمعه اشاره می‌کنیم.

۱) اعتماد و اعتبار: تنها هنگامی ائمه جمعه می‌توانند در افکار عمومی نفود کرده و در جهت‌بخشی و جذب افکار عمومی موفق باشند که در نظر مردم‏، از اعتماد و اعتبار بیشتری برخوردار باشند که لازمه این خصلت نیکو این است که ائمه جمعه باید قول و عملشان با یکدیگر هماهنگی داشته باشد یعنی به آن چه که می‌گویند در درجه اول خود عمل کنند، که در غیر این صورت مصداق عالم بی عمل خواهند بودند و نمی توانند افکار عمومی را هدایت نمایند.

۲) دلسوزی و خیرخواهی: در صورتی تمام موعظه‌ها، آموزش‌ها، هدایت‌های ائمه جمعه می‌تواند در افکار عمومی و هدایت آنها موثر باشد که از موضع خیرخواهی و خدمت، دلسوزی و محبت انجام پذیرد. افکار عمومی وقتی که احساس کند ائمه جمعه در جهت حفظ منافع مردم از روی خیرخواهی و دلسوزی سخن می‌‌گوید، بی شک نمی‌تواند از این سخنان و موعظه‌ها روی گرداند.

۳) خصلت جاذبه: ائمه جمعه باید از چنان نیروی جاذبه‌ای برخوردار باشند که در دل افکار عمومی نفوذ کرده و آنها را هدایت کنند. برای این منظور باید ائمه جمعه در خطبه‌ها و موعظه‌های خود از احادیث گرانبها و آیات قرآن، قصص قرآن، تمثیلات، استعارات، کنایات و اشارات، حسن مطلع و حسن مقطع و… استفاده کنند. شیوه هدایت و دعوت ائمه جمعه باید به گونه‌ای باشد که مخاطب احساس نکند که ائمه جمعه عقاید خود را بر او تحمیل می‌کنند و ائمه جمعه باید این را به یاد داشته باشند که آنان تنها تذکر دهنده هستند و مسئول دین و ایمان مردم نیستند بلکه رسالت آنها تنها تذکر است.

۴) شجاعت و افشای نیرنگ‌ها: ائمه جمعه باید از چنان شجاعتی برخوردار باشند که در هر کجا نیرنگی برای بی عدالتی صورت می‌گیرد فوراَ درصدد افشای آن برآیند، چرا که تنها در این صورت است که مردم نسبت به رسالت عظیم ائمه جمعه، کوچکترین تردیدی به خود راه نخواهند داد و آمادگی پذیرش هر گونه هدایت و دعوتی را خواهند داشت.

۵) صداقت و شفافیت در گفتار: ائمه جمعه می‌توانند با صداقت و شفافیت در گفتار خود، در مواردی که مردم دچار ابهام و سردرگمی می‌شوند آنها را از وادی تاریک تردید و ابهام خارج سازند و با روشنگری و شفافیت‏ سوء‌ظن‌ها را بزدایند. برای این منظور ائمه جمعه می‌توانند ساعاتی از ایام هفته را برای رسیدگی و پاسخگویی به کارها و پرسش‌های مردم اختصاص دهند.

● رسالت ائمه جمعه

امام صادق (ع) می‌فرمایند: «عالمان پیرو مکتب ما، مرزبانی هستند که هجوم و نفوذ شیطان و شاگردانش را بر مرزهای ایمان و عقیده مراقبند.»

آری رسالت عظیم و خطیر ائمه جمعه که از جانب خدا و رسول خدا، بر عهده آنها گذاشته شده است، نگهبانی از مرزهای ایمان و پاسداری از حریم شخصیت انسانی انسان است. ائمه جمعه پاسداران مرزهای فکری و عقیدتی و خدمتگزاران دلسوز مردم هستند.

برای اینکه به ارزش رسالت ائمه جمعه پی ببریم، همین بس که در روز جمعه بعد از شرکت در فرضیه پرفیض نماز جمعه چنان نشاط و موج مثبتی در ما پدید می‌آید که کسی نمی‌تواند منکر آن باشد. آنگاه که هر جمعه با آرمانهای بنیانگذار جمهوری اسلامی و مقام عظمی ولایت تجدید بیعت می‌کنیم و به اندازه فهم و درک خود از این دریای بیکران بهره‌مند می‌شویم پی به ارزش و عظمت رسالت ائمه‌جمعه می‌بریم.

اما آنچه که لازم است ائمه جمعه به آن توجه داشته باشند این است که چند سالی است که دشمنان اسلام و قرآن دست به نیرنگ و دسیسه کثیفی زده‌اند و به ارزشهای والای ما حمله کرده‌اند‏، آنان ارزشهای اسلامی را در نظر جوانان کم اهمیت جلوه داده‌اند و در عوض اقدام به ترویج فرهنگ غربی و فرهنگ مصرف گرایی و … نموده‌اند. آنها با گستاخی تمام پا را فراتر نهاده و اقدام به الگودهی به جوانان ما نموده‌اند؛ از جمله الگودهی در پوشش، موی سر، راه رفتن، صحبت کردن، طرز تفکر در زندگی، شعر، موسیقی، و…

از آنچه گفتیم چنین برمی‌آید که رسالت ائمه جمعه در برخورد با این تهاجمات فرهنگی، یک رسالت خطیر و عظیم است که باید به درستی با این معضل برخورد شود که در غیر این صورت نتیجه معکوس خواهد داد.

ائمه جمعه باید در برخورد با این نیرنگ و دسیسه غرب به نکات زیر توجه داشته و راهکارهای زیر را در مهار این تهاجمات به کار گیرند.)

۱) اولین اقدام که ائمه جمعه می‌توانند در این خصوص انجام دهند، شناخت و تحلیل این تهاجمات است بگونه‌ای که ائمه جمعه باید این پدیده مخرب اجتماعی را همانند یک پزشک، مورد معاینه قرار دهند و آثار منفی و مخرب این پدیده شوم را بر جامعه و فرهنگ عمومی چه از لحاظ اخلاقی، فرهنگی و یا اقتصادی مورد ارزیابی قرار دهند.

۲) دومین اقدام این است که باید به ریشه‌ها و علل و عوامل بوجود آوردنده این پدیده مخرب اجتماعی بپردازند؛ مثلاَ اینکه چرا جوانان به سمت فرهنگ غربی و غرب زدگی کشیده شده‌اند، آیا کم کاری از ما بوده است و یا واقعاَ جوانان ما نتوانستند راه درست را انتخاب کنند؟ آیا علت این امر فقر فرهنگی و روش نادرست ما در برخورد با خواسته‌های جوانان نبوده است؟

۳) بعد از اینکه علل و ریشه‌های این پدیده مخرب اجتماعی شناخته شد، نوبت به مرحله «تدبیر» می‌رسد. در این مرحله ائمه جمعه ابتدا باید طرح و نقشه درمان این پدیده مخرب را در قالب یک تئوری ترسیم کرده و سپس در مرحله عمل پیاده نمایند.

● یک راهکار کلی

در اینجا یک راهکار کلی برای برخورد با پدیده‌های مخرب اجتماعی از جمله تهاجم فرهنگی غرب ارایه می‌شود که امید است نتیجه مطلوب از این راهکار کلی حاصل شود.

▪ فضاسازی فرهنگی: باید توجه داشت در صورتی می‌توان به سلامت و تعادل نظام اجتماعی و رشد شخصیت انسان‌ها در آن امیدوار بود که محیط این نظام اجتماعی از سلامت و تعادل کافی برخوردار باشد. برای درک این مطلب به کلام گوهربار مولیمان امیرالمومنان حضرت علی (ع) اشاره می‌کنیم؛ ایشان می فرمایند:«چون محیط اجتماعی ناسازگار و ناپاک شود‏، بازار فضیلت‌ها بی رونق گردد و هر کس بخواهد حرمت فضائل را نگه بدارد زیانکار خواهد شد‏، و بدی‌ها و پستی‌ها رواج گیرد و سودآوری دارد.»

اما برای فضاسازی فرهنگی باید چه کار کرد؟ نقش ائمه جمعه در این امر خطیر بسیار حساس و مهم است؛ بگونه‌ای که باید ائمه جمعه برای فضاسازی فرهنگی دست به جریان سازی و تغییر نگرش مردم به فرهنگ بیگانه نمایند. برای این منظور باید ائمه جمعه،اولاَ «امر به معروف و نهی از منکر» را به صورت یک قانون در جامعه پیاده کنند. ثانیاَ به «احیای امر ائمه (ع)» بپردازند، مثلاَ بزرگداشت حادثه غمبار کربلا‏، تجلیل از حماسه آفرینان عاشورا ، برگزاری مراسم پرشور عاشورا و…. ثالثاَ به «تعظیم شعائر» در سطح جامعه بپردازند؛ یعنی هر کدام از شعائر الهی از جمله مراسم حج، نماز جمعه، نماز عید قربان و فطر و… را در جامعه گرامی داشته و این شعائر را در سطح جامعه ترویج دهند. رابعاَ یک «تنفر عمومی نسبت به زشتی‌ها» را در جامعه ایجاد کنند که در این صورت شرم و حیا که یکی از سجایای اخلاقی بشمار می‌آید به کمک جامعه خواهد آمد و مانع از شکستن هنجارهای خودی شده و مانع از غرب زدگی خواهد شد.

نویسنده: علیرضا تاجریان

ارسال کننده: علیرضا تاجریان

پاورقی:

۱- با رهبر در سنگر جمعه، ص ۹۵

۲و۳و۴- وسایل الشیعه، ج ۵، صص ۵، ۱۱، ۲۴۵

۵و۶و۷- با رهبر در سنگر جمعه، صص ۹۰، ۹۵، ۱۰۹

۸- تحریر الوسیله، ج۱

۹- فرهنگ و تهاجم فرهنگی‏، ص ۳۸۶

۱۰- صحیفه نور، ج ۹، ص ۹۷

۱۱- کنزالعمال، ج ۷

منبع:

رسالت و جایگاه نماز جمعه‏، سیدرضا تقوی، موسسه فرهنگی نورالائمه (ص)، تهران، نوبت چاپ: اول ۱۳۸۴