جایگاه دین و حقوق مردم در حكومت مشروطه از دیدگاه آخوند خراسانی

آخوند ملامحمدكاظم خراسانی ۱۳۲۹ ۱۲۵۵ هجری قمری صاحب كفایه الاصول بزرگترین رهبر دینی نهضت مشروطه در دو بعد نظری و عملی بوده است. تدوین قطعات سیاسی در آثار وی با یكصدسال تاخیر …

آخوند ملامحمدكاظم خراسانی ۱۳۲۹ ۱۲۵۵ هجری قمری صاحب كفایه الاصول بزرگترین رهبر دینی نهضت مشروطه در دو بعد نظری و عملی بوده است. تدوین قطعات سیاسی در آثار وی با یكصدسال تاخیر و انتشار كتاب «سیاستنامه خراسانی» امكان تبیین ابعاد ناشناخته آرای سیاسی این عالم دوراندیش را بیش از پیش فراهم آورده است. این آرا از یك سو برخاسته از اجتهاد فنی یك فقیه اصولی و از سوی دیگر محصول نخستین مواجهه متفكران شیعی با اندیشه تجدد و مردمسالاری، حاوی نكات بدیعی است كه می توان از آن به «مكتب سیاسی خراسانی» یاد كرد. در این مكتب، دوگانه های شریعت و مشروطیت، فقیه و قانون، حقوق مردم و تكالیف الهی، سنت و تجدد در كنار هم پذیرفته می شوند، و استبداد و حكومت مطلقه در تعارض ذاتی با اسلام معرفی شده و اصول مشروطیت اظهر ضروریات اسلامیه در عصر غیبت در عرصه سیاست شناخته می شوند. خراسانی نخستین فقیه امامی است كه براساس مبانی شرعی، رای مردم را در تدبیر عرصه عمومی به رسمیت شناخته و از حق جمهور مردم در حكومت سخن گفته است. این مقاله در مقام پاسخ به سه سئوال محوری در اندیشه خراسانی است: حكومت مشروطه در مكتب خراسانی چه حكومتی بوده است خراسانی از حكومت مشروطه چه تلقی ای داشته است و به چه میزان از اندیشه مشروطه اروپایی مطلع بوده است خراسانی به مثابه یك فقیه طراز اول امامی براساس كدام مبانی شرعی و به چه میزان حقوق مردم را در اداره جامعه به رسمیت شناخته است و برای اراده ملی چه جایگاهی قائل بوده است در حكومت مشروطه خراسانی دین چه جایگاهی داشته و احكام فقهی چه نقشی در قانون ایفا می كرده اند و فقها از چه امتیازات وحقوق ویژه ای برخوردار بوده اند به طور كلی در مكتب سیاسی خراسانی نسبت دین و سیاست چگونه تبیین می شوددر سه محور فوق آرای خراسانی در مقایسه با دو همفكر فاضلش شیخ محمد اسماعیل محلاتی و میرزا محمدحسین نائینی از یك سو، و از سوی دیگر با آرای دو منتقد متنفذ مشروطه یعنی سیدمحمدكاظم طباطبایی یزدی صاحب العروه الوثقی و شیخ فضل الله نوری مورد تحلیل انتقادی قرار می گیرد. و در نهایت بحث با این سئوال جدی به پایان می رود: اگر فقیهان مدرسه قم رهبران انقلاب اسلامی با مكتب سیاسی خراسانی رهاورد مدرسه نجف آشنا بودند، در قانون اساسی جمهوری اسلامی چه تغییراتی می دادند و كدام مشی سیاسی را پیشه می كردند