سرگذشت تصور جهان

هایدگر و «در جهان هستن»

راه بردن به مفهوم جهان در اندیشه هایدگر، مستلزم داشتن چشم اندازی از سیر تکوینی مفهوم جهان در اندیشه رایج فلسفی است.

این امر از آنجا اهمیت می‌یابد که هایدگر به درستی در برابر جهان دکارتی می‌شورد و در بنیانگذاری‌اش در فلسفه، مفهوم نوینی از جهان را با بازگشت به اندیشه‌های کهن، بنا می‌کند. در این میان وساطت تفکر هوسرل اهمیتی بسزا دارد. از این رو در این بخش شرحی موجز از نگرش هوسرل به مفهوم جهان ارائه می‌شود:

● سیر تکوینی مفهوم جهان

چنان‌که ژان وال نشان داده گرچه مفهوم جهان در آغاز به روشنی امروز نبوده، اما این تصور از همان آغاز تاریخ فلسفه وجود داشته و اندیشمندان جهان با الفاظ Kosmos یونانی و Mondous لاتینی بر کل مجموعه‌ای منظم و آرایش یافته اشاره داشتند. تالس (۵۸۵ـ۵۴۶ ق.م) می‌نویسد: «عالم پر از خداست»، و از دید افلاطون (۴۲۷-۳۴۷ ق.م.) جهان واحد و کل منسجمی است که مولود حد و نامحدود است، نزد ارسطو(۳۸۴-۳۲۱ ق.م.) نیز جهان مشهود ما مرکب از ماده و صورت و تابع صورت محض تلقی می‌شده است.

در جهان مسیحی تصور جهان بیشتر به عالم محسوس اطلاق می‌شده است. در قرن‌های شانزدهم و هفدهم و با ظهور کسانی چون گالیله (۱۶۴۲ـ۱۵۶۴) و نیوتن (۱۷۲۷ـ۱۶۴۲)، نظر علمی درباب این جهان قوت می‌گیرد. به دیگر سخن در تاریخ سرگذشت تصور جهان، لحظه حساس با دکارت (۱۶۵۰ـ۱۵۹۶) شکل می‌گیرد.

دکارت که عنوان یکی از کتاب‌های خود را نیز جهان (Le Monde) گذاشت، تصوری کمّی از جهان ارائه داد و آن را جوهری دانست که ذاتش امتداد است و این جوهر نه دیگر معادل هستی و روح که ماشینی است که تنها بر اساس قوانین علّی تبیین می‌شود. دکارت با جدایی افکندن میان این دو، اثبات جهان را مستلزم اقامه برهان کرد.

نقطه حساس دیگر در سیر اندیشه مدرن (پس از قرن هفدهم) اندیشه‌های کانت (۱۸۰۴ـ۱۷۲۴) بود. کانت «جهان» را به همراه دو تصور «خدا» و «نفس»، ایده‌های عقل محض خواند و شناخت آنها را از حیطه عقل نظری دور دانست و به آنها همچون محدوده‌های عقل بشری نگریست.

او گرچه در نقد عقل عملی به ایده جهان برخلاف ایده‌های خدا و نفس توجه نکرد، اما در نقد حکم جهان را چونان دیگر موجودات جاندار و آثار هنری، کل و تمامیتی موجود در قلمرو تجربه دانست.

همین نگاه اخیر به جهان است که نزد فیخته (۱۸۷۹ـ۱۷۹۶) و شلینگ (۱۸۴۶ـ۱۷۷۵) پیگیری شد، در حالی که نزد شوپنهاور (۱۸۶۰ـ۱۷۸۸) جهان سرانجام در عالم تصویرات ذهنی محو می‌گردد. شلینگ در اثر شناخت عاطفی‌ای که با مطالعه افکار جوردانو برونو (۱۶۰۰ـ۱۵۴۸)، نسبت به عمق طبیعت حاصل کرده بود، و در پی مطالعات مربوط به شناخت زیبایی، قائل به واقعیت جهان شد.

در فلسفه هگل (۱۸۳۱ـ۱۷۷۰) تصور جهان به عنوان یک تصور اساسی عرضه می‌شود. آنچه هگل یک «کل انضمامی» (Universal concrete) خوانده است، اعم از اینکه بر حسب مورد، یک شخص، یا یک اثر هنری، یا یک دولت باشد، همواره به صورت یک جهان تصویر شده است و همه این جهان‌ها جزو یک جهان یگانه هستند.

او چنین می‌گوید: «تاریخ جهان به مثابه داوری روز بازپسین است؛ زیرا که در همین تاریخ جهان است که درباره آرمان‌هایی که حکمفرما بوده و اشخاصی که در آنها این آرمان‌ها تجسم یافته است، قضا و داوری می‌شود». پس جهان در قدیم مانند مجموعه‌ای منظم بود و دکارت با عزل نظر از این تصور برای برگشت به آن راه دور و درازی پیمود. کانت آن را از حیث نفسانی و ذهنی نگریست و هگل در تمام فلسفه عقلی خود در بازگرداندن موضوعیت تصور جهان کوشید.

● جهان نزد هوسرل

تلاش هایدگر در بازیابی مفهوم پدیده‌شناختی جهان به میانجی (mediation) اندیشه‌های فیلسوفان پیش از خود را باید با طرح «زیست- جهان» (Lebenswelt) در تفکر استادش ادموند هوسرل و ارتفاع (در معنای هگلی) از او فهمید. ما جلوتر به روش پدیده‌شناختی هایدگر در فلسفه‌ورزی‌اش اشاره خواهیم کرد. در اینجا با طرح نقد هوسرل از جهان علمی به مثابه مجموعه چیزها و دریافت خودش از آن به مثابه جهان زیستن تجربه‌های نخستین و عالم زندگی بین‌الاذهان، دریچه‌ای را که هایدگر از آن به طرح مستقل خود رسید، باز می‌گشاییم.

هوسرل با تعلیق جهان طبیعی داده شده در زمان و مکان، جهان را «بنیاد جامعی می‌خواند که به عنوان افق کلی شامل همه وضعیت‌های جزئی می‌شود». بنابراین نزد او جهان از یک‌سو ذاتا مرتبط به آگاهی است و از سوی دیگر محصول فعالیت قوام‌بخش ذهن استعلایی است.

به عبارت دیگر نزد او «جهان افق هر افقِ جزئی است»، یا افق ضروری تجربه هر هستنده‌ای. هوسرل سپس با طرح «زیست- جهان»، آن را جهانِ تجربه زنده و مشترک ما می‌خواند و آن را بنیاد و اساس هرگونه تصور دیگری از جهان، از جمله جهان علمی، می‌داند.

هوسرل در صدد بود که برای «زیست- جهان» علمی تأسیس کند و کوشید این کار را از طریق تأویل‌های ماهوی و استعلایی انجام دهد. گویا تلاش هایدگر ادامه همین آرزوی ناتمام هوسرل است.

محسن آزموده