روزنامه نگار معترض

به بهانه شصت و ششمین سال شهادت «محمد مسعود» مدیر روزنامه مرد امروز

درست پنج سال پیش از حدوث انقلاب مشروطه ملت ایران بود که در قم به دنیا آمد. «محمد مسعود» در سال ۱۳۱۷ پس از «چهار سال تحصیل»(۱)، موفق به اخذ «مدرک فوق‌لیسانس روزنامه‌نگاری از موسسه آموزش عالی روزنامه‌نگاری بروکسل»(۲) شد. شواهد مبنی بر آن است که مسعود، نخستین فارغ‌التحصیل ایرانی این رشته به شمار می‌آید. او، صبحگاه روز پنجشنبه ۲۹ مردادماه ۱۳۲۱، «پس از دو ماه زحمت و مرارت» (۳) به سبب عدم اعطای امتیاز، نخستین شماره روزنامه «مرد امروز» را منتشر ساخت و در سرمقاله‌اش چنین نوشت: «مرام ما و هدف اصلی ما در روزنامه‌نگاری در درجه اول یک چیز است و آن اصلاح اوضاع اقتصادی عمومی کشور است.

ما معتقدیم که بهبود وضع مادی مردم در درجه اول اهمیت قرار گرفته و سایر مسائل اجتماعی فرع این اصل مهم است.»(۴) مرد امروز «هر شنبه منتشر می‌شد و تا پیش از غروب آفتاب، تمام ۳۰ هزار نسخه آن‌که در آن دوران، حیرت‌آور بود، به فروش می‌رفت»(۵) و آنانی که موفق به خرید آن نشده بودند حتی حاضر بودند تا «۱۰ برابر بیشتر» (۶) هم آن را ابتیاع کنند. در طول پنج سال و پنج ماه و بیست و پنج روز انتشار مرد امروز، تنها ۱۳۸ شماره انتشار یافت و آن، به دلیل توقیف‌های متعدد بود. اما محمد مسعود در مدت انتشار مرد امروز دو سرمقاله آتشین نوشت که مسلما یکی از عوامل مرگ او به شمار می‌آیند. نخستین آنها، خبر بازدید اشرف پهلوی از نمایشگاه محصولات نساجی در اصفهان بود که در روزنامه دهم بهمن ماه ۱۳۲۶ (ش.۱۳۶) درج شد و طی آن خواهر اعلی‌حضرت چنین گفته است: «آقایان بیاییم سرمشق دیگران شویم.

همه وزرا، وکلا، رجال، روزنامه‌نویس‌ها همه پارچه‌های وطنی بپوشیم. صنایع داخلی خود را حمایت کنیم. این یکی از طرق خدمت به مملکت ما است. من پیشقدم می‌شوم و از تمام دوشیزگان و بانوان ایران می‌خواهم که آنها نیز برای خدمت به وطن‌شان، از این رویه پیروی کنند.»(۷) سرمقاله توفانی دیگر او نیز مربوط به ایام توقیف مرد امروز است. مسعود این بار دست به اقدامی عجیب و ابتکاری در تاریخ مطبوعات جهان زد و آن اینکه در ۲۵ مهرماه ۱۳۲۶ از مخفیگاه خود، شماره ۱۲۷ مرد امروز را با سرمقاله «یک میلیون ریال برای اعدام قوام‌السلطنه» به شکل سری انتشار داد.

او در صفحه نخست آن شماره، «با سند محضری امضا کرده» (۱۰) و با استناد به «قانون ۶۱ مجازات عمومی» (۱۱) چنین نگاشته بود: «من یک میلیون ریال جایزه از بین‌ بردن قوام‌السلطنه را به خود یا وارث معدوم‌کننده او می‌پردازم و این پول از فروش خانه‌ خواهد بود؛ خانه‌یی که شش سال است از دست جنایتکاران شش شب در آن استراحت‌ نکرده‌ام، خانه‌یی که مثل جان خودم، اگر در سایه آزادی و عدالت و قانون حفظ نشود، یک پول سیاه ارزش نخواهد داشت.»(۱۲) انتشار این مقاله و سند امضا شده‌، «قوام‌السلطنه را آنچنان دچار وحشت کرد که تا چند روز با اسکورت تانک به نخست‌وزیری‌ می‌رفت و تمام خبرگزاری‌های جهان این خبر را به عنوان خبر مهم روز ایران به سراسر دنیا مخابره کردند.» (۱۳) سرانجام «عصر روز پنجشنبه ۲۲ بهمن‌ماه ۱۳۲۶، محمد مسعود بعد از اینکه سرمقاله‌اش را نوشت‌، از دفتر مرد امروز، در خیابان فردوسی خارج شد و حدود ساعت ۹ شب بود که برای سرکشی به‌ صفحات درحال چاپ، به چاپخانه مظاهری در خیابان اکباتان رفت و پس از دیدن نمونه‌های‌ چاپ‌شده، همین‌که پس از خروج از چاپخانه پشت فرمان اتومبیل خود قرار گرفت، تیم ترور حزب توده وی را غافلگیر ساخته و با دو تیر پیاپی جمجمه‌اش را هدف قرار دادند. ۲۰۰ هزار نفر در تشییع جنازه‌ مسعود شرکت کردند»(۱۴) در نهایت هم در «گورستان ظهیرالدوله»(۱۵) به خاک سپرده شد.

پرونده مسعود تا ۹ سال بعد در دادگستری، باقی ماند تا اینکه خسرو روزبه پس از دستگیری چنین اعتراف کرد: «ما فکر می‌کردیم برای گم کردن راه و برای اینکه دستگاه پلیس نتواند سمت لازم را برای پیدا کردن گروه بیابد، باید اول‌ از کسی شروع کنیم که دارای دستجات مخالف‌ زیادی باشد. محمد مسعود از این جهت ایده‌آل‌ بود زیرا با انتشار روزنامه مرد امروز تقریبا هر کسی را با خود دشمن کرده بود. از یک طرف با دسته مسعودی‌ها و روزنامه اطلاعات سخت‌ درآویخته بود و از طرف دیگر با قوام‌السلطنه و گروه طرفدار او مخالف بود.»(۱۶)

حمیدرضا محمدی

فهرست منابع و پانوشت‌ها در دفتر مجله موجود است.