هجرت آغاز یک تمدن

چرا مبداء تاریخ اسلام هجرت پیامبرص انتخاب شد

در سال عام‌الفیل نوزادی دیده به جهان می‌گشاید که با آمدنش بت‌ها در هم شکسته و خانه‌های شرک و کفر فرو می‌پاشد، همه جا ولوله به پا می‌‌شود، بتخانه‌ها با آن همه عظمت و شوکت با چنین ستون‌های محکمی بدون هیچ علتی اینچنین به متروکه‌ای تبدیل می‌شود و برای خدایان سنگی و چوبین که مردم مایه مباهات خود می‌دانستند و برای سلامت ماندن به آنها متوسل می‌شدند، مدفن امنی را مهیا می‌کند.

این نوزاد، کودکی پررنج و زحمتی را پشت سرمی‌گذارد. زندگی پرنشیب و فرازش هیچ‌گاه از چشم تاریخ به دور نمانده و مورد ملاحظه متفکران است. دوران نوجوانی و جوانی‌اش نیز با حوادث مختلفی سپری می‌شود.

ده‌ها سال بعد وقتی ۴۰ ساله می‌شود و کمال جسمانی و روحانی‌اش به نهایت می‌رسد، در غار حرا به ندای پروردگارش لبیک می‌گوید و امانت سنگینی که خدایش به وی سپرده بود را به دوش می‌کشد. در راه ادای تکلیف رسالتش سختی‌های زیادی را متحمل می‌شود و صبورانه به سرمنزل مقصود می‌رساند. ۳ سال رسالتش را در خفا تبلیغ می‌کرد و افراد را به یگانه‌پرستی رهنمون می‌شد. پس از ۳ سال به اذن پروردگار، دعوتش را آشکار می‌سازد.

ابتدا از اقوامش شروع می‌کند، آنان را به یکتاپرستی دعوت کرده و از کفر و زشتی بیم می‌دهد و بعد به ارشاد قبایل دیگر می‌پردازد.

جنگ‌های بسیاری در راه اسلام و احیای حق انجام می‌دهد. در بسیاری از آنها سپاه اسلام پیروز و در برخی مغلوب می‌شود.

با فتح مکه به اوج اقتدار می‌رسد و رسالتش را که دین مبین اسلام است جهانی می‌کند. پیک‌هایی به مناطق مختلف جهان می‌فرستد تا ندای جاءالحق و ذهق الباطل را پیامی همگانی کند و...

اما این پرسش مطرح است که چرا باوجود این وقایع مهم تاریخی، مبداء اسلام هجرت پیامبرص از مکه به مدینه انتخاب شد؟! در هجرت چه پیامی است که خداوند مقدر دانسته هر سال برای مردم تکرار شود تا هرگز آن را فراموش نکنند؟

می‌توان گفت هجرت درخشند‌ه‌ترین برنامه‌ای بود که در اسلام پیاده شد و سرآغاز فصل نوینی از تاریخ اسلام گشت. مسلمانان تا در مکه بودند و دوران آموزشی خود را می‌دیدند، در ظاهر هیچ قدرت اجتماعی و سیاسی نداشتند. هنوز دین رسمی مردم مکه بت‌پرستی بود و قدرت دست آنان؛ اما پس از هجرت بلافاصله دولت اسلامی تشکیل شد و با سرعت فراوانی در همه زمینه‌ها پیشرفت کرد. دیگر یکتاپرستی جای خود را به شرک و کفر داد و اگر فردی هنوز به آیین اجدادش باقی مانده بود جرات بروز آن را نداشت. اگر مسلمانان به فرمان پیغمبرص دست به چنین هجرتی نمی‌زدند نه تنها اسلام از محیط مکه فراتر نمی‌رفت، بلکه ممکن بود در همان جا دفن و فراموش شود.

با همه اینها به نظر می‌رسد علاوه بر اهمیت این هجرت و اقتداری که مسلمین پس از آن به دست آوردند و سبب رشد و توسعه اسلام شد، در دل خود مقوله هجرت نیز چیزی نهفته است که نباید آن را نادیده گرفت، به همین علت ابتدا به بیان معنای هجرت می‌پردازیم.

چنانچه در قاموس قرآن آمده، هجرت آن است که انسان از دیگری جدا شود، خواه با بدن یا با زبان یا با قلب و اصل مهاجرت به معنی متارکه غیر است و در عرف هجرت، جابه‌جایی از محلی است به محل دیگر و در عرف قرآن هجرت، رفتن از دار کفر است به دار ایمان.

وقتی انسانی در چنگال ستم ستمگر قرار می‌گیرد بر او لازم است تا محل زندگی خود را تغییر دهد. به تعبیر خود قرآن کریم، در سوره نساء آیه ۱۷ آنان که هنگام مرگ و قبض روح، فرشتگان از آنها باز پرسند که در چه کار بودید، پاسخ دهند که ما در روی زمین مردمی ضعیف و ناتوان بودیم. فرشتگان گویند آیا زمین خدا پهناور نبود که در آن سفر کنید و ماوای ایشان جهنم است و بازگشت به جایگاه بسیار بدی است.

آیت‌الله علامه طباطبایی ره در تفسیر گرانبهای المیزان در ذیل این آیه چنین می‌فرمایند:

فلسفه هجرت روشن است: اسلام جنبه منطقه‌ای ندارد و محدود به مکان معینی نیست. به این ترتیب علاقه‌های افراطی به محیط تولد مانع هجرت مسلمانان نیستاضافه شدن کلمه ارض بر واژه الله که توسط ملائکه بیان می‌شود، خالی از این نکته نیست که خدای سبحان قبل از آن که بندگان خود را به ایمان و عمل صالح دعوت کند، اول زمین خود را فراخ قرار داد تا اگر کسی شرایط محلش اجازه نمی‌داد ایمان بیاورد.

علت دستور به هجرت نیز روشن است. اسلام جنبه منطقه‌ای ندارد و وابسته و محدود به مکان و محیط معینی نیست. به این ترتیب علاقه‌های افراطی به محیط تولد و زادگاه و دیگر علایق مختلف از نظر اسلام نمی‌تواند مانع هجرت مسلمانان باشد.

اما نکته‌ای که در بحث هجرت و مبداء تاریخی اسلام از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است، محدود نبودن هجرت به جنبه‌های مکانی و خارجی است؛ بلکه باید قبل از این هجرت، هجرتی از درون آغاز شود و این هجرت، دوری از چیزهایی است که با اصالت و ارزش‌های انسانی منافات دارد تا در سایه آن برای هجرت خارجی و مکانی آماده شود.

این مساله نشان می‌دهد که باید دستور هجرت در هر لحظه از زندگی انسان اطاعت شود، به این صورت که هرگاه در معرض کژی و ظلمت قرار گرفت از آن بریده شود و خود را به سوی نور سوق دهد. این هجرت ممکن است از خانه‌ای به خانه دیگر، از اتاقی به اتاق دیگر یا حتی بالاتر از نفس اماره به نفس لوامه و سپس به نفس مطمئنه باشد که این هجرتی است بس زیباتر و بزرگ‌تر از تمامی مجاهدت‌ها، چرا که سرآغاز هر سیر و جهاد بیرونی است.

امیرالمومنین حضرت علیع می‌فرمایند:

«بعضی می‌گویند مهاجرت کرده‌ایم، در حالی که مهاجرت واقعی نکرده‌اند. مهاجران واقعی آنهایی هستند که از گناهان هجرت می‌کنند و مرتکب آن نمی‌شوند.»

اگر انسان با آغاز سال نو به تبعیت از رسول اکرم(ص) که از مکه زادگاهشان باوجود دلبستگی که به آنجا داشتند به مدینه، شهری تقریبا ناآشنا هجرت کردند، از یکی از گناهانمان که به آن عادت کرده‌ایم و به نوعی وابسته به آن هستیم به سمت ترک آن و انجام اعمال ثوابی مقابل آن هجرت کنیم هر سال پله‌های صعود را یکی پس از دیگری طی کرده و به سوی خدا گونه شدن که از اهداف آفرینش است نزدیک می‌شویم.

منابع: قاموس قرآن

تفسیرالمیزان

تفسیر نمونه

سمیه چراغی