جایگاه مرجعیت در جامعه

به مناسبت چهل وهشتمین سالگرد ارتحال آیت ا العظمی بروجردی

روز سیزدهم شوال ۱۳۸۰ هـ .ق برابر با دهم فروردین ۱۳۴۰ هـ .ش آیت‌ا... الظعمی بروجردی دارفانی را وداع گفت. پنجشنبه سیزدهم شوال ۱۴۲۸ برابر با سوم آبان ۱۳۸۶ چهل‌وهشتمین سالگرد رحلت آن مرجع فقید بود. در این مقاله به مناسبت بزرگداشت یاد آن مرحوم، مروری کوتاه برجایگاه و نفوذ ایشان در میان توده‌های مذهبی و به‌خصوص مقلدین معظم‌له انجام می‌گیرد.

الف) نگاهی بر جایگاه مراجع

▪ قبل از آیت‌ا... الظعمی العظمی بروجردی:‌

در پی رحلت دو مرجع تقلید مقیم نجف؛ آیت‌ا... الظعمی سیدابوالحسن اصفهانی در نهم آبان ۱۳۲۵ و سه ماه بعد از آن آیت‌ا... الظعمی حاج‌آقا حسین قمی در هفدهم بهمن، مرجعیت عام شیعیان بر عهده آیت‌ا... الظعمی الظعمی سیدمحمدحسین طباطبایی بروجردی قرارگرفت. در اینجا به منظور تبیین موقعیت اجتماعی دو مرجع مذکور، دو برش کوتاه از مقاطع تاثیرگذار نقش‌آن دو بر تحولا‌ت سیاسی - اجتماعی ایران بررسی و سپس در ادامه، موضوع اصلی مقاله یعنی جایگاه مردمی آیت‌ا... الظعمی الظعمی بروجردی مورد بازکاوی قرار می‌گیرد. البته با این تذکر که در آن دو واقعه نیز آیت‌ا... الظعمی بروجردی، دستی از دور در کار داشت. ‌

۱) آیت‌ا... الظعمی اصفهانی

رحلت آیت‌ا... الظعمی اصفهانی همزمان با اوجگیری دعاوی و یکه‌تازی فرقه دموکرات آذربایجان به رهبری جعفر پیشه‌وری در خصوص جدایی آذربایجان از ایران رخ داد. نقل است که در بحبوحه فعالیت‌های شدید آن فرقه، انتشار خبر رحلت آن مرجع تقلید، آذربایجان را در ماتم نشاند. مردم شهرهای آذربایجان برای برگزاری مراسم ترحیم و بزرگداشت ایشان در مساجد گردآمده و مجالس متعددی منعقد کردند. دسته‌های سوگواری در خیابان‌های اصلی شهر تبریز به حرکت درآمد. این شور و هیجان تا چهلم رحلت آن مرحوم تداوم یافت. برخی علمای شهر همچون آیت‌ا... الظعمی حاج میرزا فتاح شهیدی برای برگزاری مجالس ترحیم در محلا‌ت مختلف پیشگام شدند. کمیت مراسم مذکور و شرکت توده‌های عظیم مذهبی مردم آذربایجان در این مجالس، درسی را که باید به سران فرقه آموخت، تعطیلی بازار و مغازه‌ها در خلا‌ل برگزاری مجالس ترحیم، پوشیدن لباس سیاه عزا توسط مردم و در یک کلا‌م ابراز احساسات مردمی به مرجعیت، ناقوس مرگ فرقه آذربایجان را به صدا درآورد۱‌ و در خلا‌ل همین هیجانات مذهبی همزمان با خاتمه مراسم‌های چهلم ترحیم آن مرجع تقلید، در آذر ماه آن سال، آذربایجان به دامن وطن برگشت.

در اینجا بی‌مناسبت نخواهد بود که سخنی نیز از نقش‌آفرینی آیت‌ا... الظعمی بروجردی علیه آن فرقه به میان آید. دکتر مهدی حائری یزدی- فرزند موسس حوزه علمیه قم- در خاطراتش نقل می‌کند که در آستانه برگزاری انتخابات دوره پانزدهم مجلس شورای ملی، قوام‌السلطنه، نخست‌وزیر به آیت‌ا... الظعمی بروجردی پیام داد که انتخابات را تحریم کند و اعلا‌م نماید که علما و توده‌های مذهبی کشور نسبت به مساله جدایی‌آذربایجان، دغدغه خاطر دارند و حاضر نیستند بدون حل معضل آن ایالت، در انتخابات شرکت جویند. آیت‌ا... الظعمی نیز پیک‌هایی به شهرهای مختلف کشور اعزام نمود و از علمای آن شهرها از جمله: مشهد، همدان، کرمانشاه و غیره درخواست نمود تلگراف‌هایی مبنی بر درخواست تحریم انتخابات خطاب به خود ایشان مخابره نمایند، تا معظم‌له در پاسخ به این خواسته عمومی، انتخابات را تحریم نماید. ۲

‌ بدین ترتیب با تایید ضمنی آیت‌ا... الظعمی العظمی بروجردی از سیاست با دولت، انتخابات تحریم شد و دولت روسیه که بی‌صبرانه در انتظار تشکیل مجلس پانزدهم برای تصویب قرارداد نفت شمال بود، دریافت که لا‌زمه تشکیل مجلس مذکور، عدم دخالت در مساله آذربایجان و واگذاری آن به ایران است.

۲) آیت‌ا... الظعمی قمی

اما از جایگاه مردمی مرجع تقلید دیگری که قبل از مرجعیت آیت‌ا... الظعمی بروجردی باید سخن گفت، آیت‌ا... الظعمی حاج‌آقا حسین قمی می‌باشد. نام و آوازه ایشان با قیام تاریخی مسجد گوهرشاد در مشهد همنوا شده است.

هنگامی که در آغاز سال ۱۳۱۴، هیات حاکمه وقت درصدد برآمد با برگزاری جشن‌هایی، به‌طور غیررسمی کشف حجاب را علنی سازد، آن مرحوم در مشهد، رهبری مخالفت با این اقدامات را به‌عهده گرفت و برای مذاکره با رضاشاه در دهم تیرماه به تهران عزیمت نمود. اما بعد از چند روزی به دستور شاه او را به عتبات تبعید نمودند که در پی اطلا‌ع توده‌های مذهبی مشهد، قیام خونین گوهرشاد در روزهای ۱۹ تا ۲۲ تیرماه به وقوع پیوست. ‌

آیت‌ا... الظعمی قمی در دوران تبعید در کربلا‌ رحل اقامت افکند و حوزه علمیه آن شهر را احیا کرد تا اینکه بعداز هشت سال در پی ‌سقوط رضاشاه در اواسط سال ۱۳۲۲ به ایران مراجعت نمود. ایشان از منطقه مرزی کردستان و لرستان وارد کشور شد استقبال شدید اهالی این مناطق از ایشان، حکایت از جایگاه مردمی و نفوذ فوق‌العاده آن مرجع تقلید در ایران داشت. آیت‌ا... الظعمی سیدمیرزا حسن صالحی از مدرسین باسابقه مشهد در خاطراتش نقل می‌کند: <آقای قمی وقتی وارد مرز خسروی شد، از همه اقشار مردم لر و کرد ازدحام کردند، تپه‌های قصر شیرین مملو از چادر شد. از همانجا این سفر وصف ناشدنی آغاز شد، استقبال در کرمانشاه، مهم‌تر از قصرشیرین بود. همدان و قزوین هم به این ترتیب بود تا رسیدند به تهران و قم. درتهران استقبال بی‌نظیری شد. مردم و علما و روحانیون با یک شوق و شعفی در نماز ایشان شرکت کردند.

در قم نیز همه مراجع از ایشان استقبال نمودند، در سمنان و دامغان و دیگر شهرها، استقبال بی‌سابقه بود. این مراسم‌ها ابعاد مختلفی داشت، هم از نظر ولا‌یتی، هم از نظر حکومتی و هم از نظر تودهنی زدن به کمونیست‌ها اهمیت داشت.۳۳‌

آیت‌ا... الظعمی قمی در بدو ورود به تهران، طی مخابره تلگرافی به هیات وزرای وقت، مطالبات پنجگانه‌ای به شرح؛ لزوم حفظ حجاب، ارجاع موقوفات و تدریس شرعیات در مدارس دولتی، آزاد گذاشتن حوزه‌ها، تعمیر بقاع متبرکه و اصلا‌ح ارزاق عمومی کشور ارائه داد. دولت نیز بعداز مدتی تعلل، درخواست‌های ایشان را در قالب طرحی تصویب و به نامبرده ابلا‌غ نمود.

نقل است که در پی تعلل دولت، آیت‌ا... الظعمی العظمی بروجردی که در این زمان در بروجرد به‌سر می‌برد. طی رایزنی با علمای شهر و به درخواست هیات اعزامی از حوزه قم که امام نیز یکی از اعضای آن بود.۴‌ تصمیم گرفت، با مخابره تلگرافی به دولت، بر تصویب فوری خواسته‌های آیت‌ا... الظعمی قمی تاکید ورزد، دولت نیز از ترس اینکه: <اگر آیت‌ا... الظعمی بروجردی به تهران بیاید وضع لرستان به هم خواهد خورد> آن مطالبات را تصویب کرد.

ب) آیت‌ا... الظعمی بروجردی

بررسی سیر مختصر زندگی آیت‌ا... الظعمی بروجردی حاکی است که ایشان در ماه صفر ۱۲۹۲ ق در بروجرد تولد یافت. او به خاندان معروف طباطبایی تعلق داشت که نسب آنان به امام حسن(ع) می‌رسید. ‌

محمدحسین از هفت‌سالگی به تحصیل علوم دینی پرداخت، مقدمات را در بروجرد آموخت سپس با سفر به اصفهان از محضر اساتید وقت حوزه آن شهر، آیات سیدمحمدباقر درچه‌ای، ابوالمعالی کلباسی، ملا‌محمد کاشی و جهانگیر قشقایی بهره‌جست بعد از ۹ سال تحصیل در آن شهرطی سفر علمی دوم به نجف عزیمت نمود و در آن شهر مورد توجه آخوند خراسانی قرار گرفت و علا‌وه بر ایشان از درس‌های آیات شیخ‌الشریعه اصفهانی و سیدمحمدکاظم یزدی و ... کسب فیض نمود و بعد از هشت سال به بروجرد مراجعت نمود. آخوند خراسانی، اجازه‌نامه اجتهادی برای وی صادر کرد که بر <اعلمیت> ایشان صحه می‌گذاشت. ‌

در پی استقرار در بروجرد به مدت سی‌وسه‌سال در حوزه این شهر به تربیت شاگردان اهتمام ورزید. در طول همین سال‌ها مسافرت‌های متعددی به مشهد، قم و مکه برای ادای فریضه حج انجام داد. در خلا‌ل همین سال‌ها، به تدریج آوازه آیت‌ا... الظعمی در اقصی نقاط کشور پیچیده، به‌طوری که برخی علمای قم درصدد برآمدند بعد از رحلت آیت‌ا... الظعمی شیخ عبدالکریم حائری در ۱۳۱۵، از او برای ریاست حوزه علمیه قم دعوت به‌عمل آورند که البته این دعوت با توجه به شرایط زمانی مورد اجابت ایشان قرار نگرفت.۶‌ در طول هشت سال بعد نیز این دعوت چندین بار تکرار شد. مهدی حائری‌یزدی نقل می‌کند که یک بار وی به نمایندگی از طرف علمای قم برای دعوت از ایشان ماموریت یافت که البته نتیجه نگرفت.

تا اینکه در سال ۱۳۲۳ آیت‌ا... الظعمی دچار بیماری سختی شد که معالجه آن در تهران میسر بود. در خلا‌ل این سفر درمانی، علمای قم از جمله آیت‌ا... الظعمی خمینی، فرصت را غنیمت شمرده و با اقداماتی درصدد کسب رضایت ایشان برآمدند. نقل است که امام در آن ایام، شبی تا پنجاه نامه برای علمای شهرستان‌ها می‌نوشت تا آنان از آیت‌ا... الظعمی بروجردی بخواهند که در قم رحل اقامت افکند.۸‌ در نهایت این تلا‌ش‌ها به نتیجه رسید و ایشان ریاست حوزه علمیه قم و اندک مدتی بعد زعامت و مرجعیت شیعیان را عهده‌دار گردید. شواهد مختلفی حاکی از نفوذ فوق‌العاده ایشان قبل از عزیمت به قم در غرب کشور به‌خصوص در میان عشایر لر حکایت می‌کند که البته با اقامت در قم این موقعیت، کشوری بلکه منطقه‌ای شد. ‌

۱) جایگاه مردمی آیت‌ا... الظعمی بروجردی در میان عشایر لر: در بررسی مبانی و سیر اقتدار مرجعیت در تاریخ تشیع مولفه‌های چندی می‌تواند مورد توجه قرار گیرد. در این میان، خاستگاه معرفتی این اقتدار یعنی نقش فقیه به‌عنوان نایب در زمان غیبت امام، جهت مرجع امور شیعیان، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است با اتکا بر این اصل می‌توان از خاستگاه اجتماعی و حتی روانشناختی اقتدار مراجع نیز سخن گفت.

براین اساس آیت‌ا... الظعمی بروجردی، نفوذ فوق‌العاده‌ای در دوران مرجعیت خود در میان توده‌های مذهبی به‌دست آورد. ناگفته پیداست که تعلق نسبی یا سببی به قومیت‌های مختلف می‌تواند این جایگاه را مضاعف سازد. در بررسی جایگاه مراجع در تاریخ معاصر ایران نیز این نکته به چشم می‌خورد چنانچه آیات عظام: شریعتمداری و میلا‌نی- از میلا‌ن تبریز. در میان‌اهالی آذربایجان، آیت‌ا... الظعمی گلپایگانی در ایالا‌ت مرکزی به‌خصوص شهرهای گلپایگان و... از موقعیت بالا‌یی برخوردار بودند.

در همین راستا آیت‌ا... الظعمی بروجردی نیز در بین اهالی لر غرب کشور نفوذ بیشتری یافت. آیت‌ا... الظعمی یوسف صانعی در مصاحبه‌ای در یادنامه شرق در فروردین ۱۳۸۵ به نقل از امام در همین خصوص به نکته درخور توجهی اشاره کرده است که می‌توان از نگاه ویژه‌ایشان به این بعد از جایگاه آیت‌ا... الظعمی بروجردی پی برد وی نقل می‌کند: امام خمینی فرموده اندکی قبل از رحلت آیت‌ا... الظعمی سیدابوالحسن اصفهانی، در سفری به نجف در جمع بزرگان حوزه، گفتم بروید از بروجرد، آقای بروجردی را بیاورید که بعد از آقا سیدابوالحسن حوزه را حفظ کند.

زیرا ایشان هم استخواندار است و هم اثباتا اعلم است. اما یکی از آقایان به این اظهارات انتقاد کرد که حوزه نجف کسان دیگری همچون آقا شیخ محمدکاظم شیرازی را هم دارد. من به آن آقا گفتم، منظور من از اینکه آیت‌ا... الظعمی بروجردی استخواندار است یعنی عشایر دنبال ایشان هستند و این به اعلمیت ربطی ندارد. بروجردی می‌تواند عشایر را حرکت دهد و در جهت اسلا‌م از آنها استفاده کند.

۹‌ براین اساس از منظر امام، جایگاه و نفوذ اجتماعی یک مرجع در شرایط همسان با سایر مراجع، می‌تواند نفش تعیین‌کننده‌ای جهت واگذاری زعامت و ریاست امور شیعیان به وی داشته باشد. زیرا با بهره‌مندی از آن موقعیت، بهتر می‌تواند، زمینه اعتلا‌ و دفاع از اسلا‌م را فراهم کند.

۲) رضاشاه و ملا‌حظه نفوذ آیت‌ا... الظعمی بروجردی: جایگاه آیت‌ا... الظعمی بروجردی در میان عشایر لر و به طور کلی در غرب کشور چنان اهمیت داشت که حتی رضاشاه نیز در سال‌های نخست سلطنت خود، نسبت به ایشان ملا‌حظاتی در نظر می‌گرفت چنانچه نقل است آیت‌ا... الظعمی در اوایل سال ۱۳۰۶ جهت انجام فریضه حج به مکه سفر نمود. بعد از آن به‌منظور دیدار اساتید خود از مکه به عتبات عزیمت کرد. در دوران اقامت چندماهه ایشان در نجف، واقعه مهاجرت علمای اصفهان به رهبری حاج‌آقا نورا... اصفهانی در مخالفت با نظام اجباری پیش آمد.

مراجع نجف آیات عظام: سیدابوالحسن اصفهانی و نائینی تصمیم گرفتند با اعزام نمایندگانی به ایران، پیام حمایت خود را از نهضت حاج‌آقا نورا... اعلا‌م کنند، بدین منظور آیت‌ا... الظعمی بروجردی به همراه یکی از علمای وقت نجف به‌نام شیخ احمد شاهرودی، برای انجام این ماموریت انتخاب شدند اما ماموران دولتی ایران در عراق از این وقایع کسب‌اطلا‌ع نموده و درصدد سنگ‌اندازی برآمدند.

چنانچه در گزارشی از سرکنسولگری ایران در بغداد به وزارت خارجه به تاریخ ۹ آذر ۱۳۰۶ آمده است: ...< آقا شیخ احمد شاهرودی و حاج آقا حسین بروجردی... با بعضی نوشتجات و احکام مضره از طرف آیات آقای آقا سیدابوالحسن اصفهانی و آقای میرزا حسین نائینی قصد مسافرت به ایران دارند. چاکر [سرکنسولگر ایران در بغداد] برای جلوگیری از مسافرت ایشان، اولا‌ به قنسولگری‌های کاظمین، کربلا‌ و خانقین ابلا‌غ نمود که از دادن تذکره و ویزای تذکره به آنها خودداری نمایند.

ثانیا... به وزارت جلیله [خارجه] تقدیم گردیده به یاور هدایت ا...‌خان، فرمانده ساخلوی قصر [شیرین] اطلا‌ع دهد که هرگاه آنها با مساعدت ماموران از سرحد ایران گذشتند، فورا آن دو را توقیف و جمیع احکام و نوشتجات مضره آنها را ضبط و...> ۱۰‌

البته اسناد بعدی حاکی است که احتمالا‌ در پی افشای قرار اعزام نمایندگان مذکور به ایران، مراجع تقلید نجف از تصمیم خود منصرف شده و درصدد برآمدند با مخابره تلگرافی به خود رضاشاه درباره مهاجرت علمای اصفهان به قم تذکراتی بدهند. ۱۱‌

با این احوال، چنین انتظار می‌رفت که مشکلی برای آیت‌ا... الظعمی بروجردی در عبور از مرز ایجاد نشود، ولی با عنایت به سوءظن مذکور، وی را در مرز قصرشیرین دستگیر و به تهران اعزام نمودند. زیرا در آن ایام شایعه شده بود که ایشان از طرف مراجع نجف ماموریت یافته است، عشایر و اهالی منطقه لرستان را بر ضد رضاشاه تحریک کند و سلطنت او را براندازد. ۱۲

به این ترتیب، آیت‌ا... الظعمی به مدت سه ماه در تهران بازداشت گردید، تا اینکه رضاشاه در همان ایام برای شرکت در مجلس ختم عبدا...خان طهماسبی- یکی از امیران لشکر خود در غرب کشور- که در شهر بروجرد توسط بزرگ خاندان طباطبایی برپا شده بود به آن شهر عزیمت نمود. وی هنگامی که در بروجرد از نفوذ آیت‌ا... الظعمی بروجردی و جایگاه خاندان وی در غرب کشور اطلا‌ع یافت، از همانجا دستور داد که ایشان را از زندان آزاد کنند. دکتر مهدی حائری یزدی در خاطراتش نقل می‌کند علت اصلی هراس شاه از بروجردی به سبب محبوبیت و نفوذ وی در میان عشایر لر بود.۱۳‌ شاید بتوان ادعا کرد که همین نفوذ باعث شده تا زمانی که رضاشاه در قدرت بود، مانع مهاجرت ایشان به قم و عهده‌دار شدن ریاست حوزه و زعامت شیعیان از طرف بروجردی گردد.

۳) توهین یک نشریه به‌آیت‌ا... الظعمی بروجردی و خشم توده‌های مذهبی: بدون تردید یکی از علل استقبال هیات حاکمه برای استقرار آیت‌ا... الظعمی بروجردی در قم و عهده‌داری ریاست حوزه علمیه، دغدغه خاطر سران نظام از قدرت و یکه‌تازی حزب توده و به‌طور کلی اندیشه‌های کمونیستی بود. ناگفته نماند که بعد از سقوط رضاشاه انجمن‌ها و تشکل‌های بیشماری در شهرها واقصی نقاط کشور جهت مقابله با این حزب تشکیل و به فعالیت پرداختند ولی مرجعیت و اقتدار تدریجی آیت‌ا... الظعمی در این میان زنگ خطری برای منادیان فکری اندیشه‌های چپی به حساب می‌آمد از این‌رو هراز چندگاهی دست‌اندرکاران و متولیان نشریات آنان به آیت‌ا... الظعمی بروجردی نیش و کنایه‌هایی می‌زدند، این اقدامات، روح توده‌های مومنین مذهبی را جریحه‌دار می‌کرد. ‌

چنانچه در یک مورد براساس اسناد کتاب <مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست> در یک اعلا‌میه بدون امضا در شماره ۳۹ روزنامه بانگ مردم که اوایل اردیبهشت ۱۳۳۲ درج گردید: <به ساحت مقدس حضرت آیت‌ا... الظعمی العظمی آقای بروجردی و شعائر دین مبین اسلا‌م اسائه ادب نمود.>

در پی این اقدام در آغاز اعلا‌میه‌ای از سوی چند تن از علمای شهر ملا‌یر- که اهالی آن از ارادتمندان آیت‌ا... الظعمی بود‌ند - خطاب به عموم مسلمانان صادر و در آن: <از جسارتی که دشمنان دین و وطن و مزدوران لا‌مذهب با اشاعه ورق‌پاره‌ها نسبت به مقام شامخ شخص اول روحانیت پیشوای عالم اسلا‌م و [حجت] بالغه‌الهی، حضرت آیت‌ا... الظعمی ‌العظمی آقای بروجردی مدظله نموده‌اند. به اقصی نقاط [اعلا‌م] انزجار و تنفر کردند و در ادامه ضمن هشدار خاطر نشان کردند: <در این موقع که کشور احتیاج به آرامش دارد از تعطیل عمومی صرف‌نظر کرده> و در پایان <با اظهار تشکر از تصویب طرح مخصوص آن جناب [دکتر محمدمصدق، نخست‌وزیر وقت>] تاکید ورزیدند <جدا تمنا داریم در اجرای شدید [طرح مصوبه مذکور] ریشه خائنین و جاسوسان بی‌دین کنده شود که بعدا قدرت آغاز اینگونه نغمه‌های شوم را پیدا ننمایند.> گزارش دیگر حاکی است که در پی صدور این اعلا‌میه: <عموم اهالی از علما و طبقات ملا‌یر در تلگرافخانه [شهر] متحصن شدند> و اعلا‌م کردند: <تا حصول نتیجه مطلوب به تحصن خود ادامه می‌دهند> و طی مخابره تلگرافی به دکتر مصدق از دولت وقت درخواست نمودند: <انتظار داریم هرچه زودتر [زمینه] مجازات مسببین و ناشرین اینگونه نشریات را که به مبادی دین و ایمان مسلمانان جهان و اصول حقه اسلا‌م صدمه می‌زنند> فراهم کند. ‌

[رحیم روحبخش]

● منابع و ماخذ

۱- رحیم نیکبخت و صمد اسمعیل‌زاده، زندگی و مبارزات شهید آیت‌ا... الظعمی قاضی طباطبایی، تهران، مرکز اسناد انقلا‌ب اسلا‌می، ۱۳۸۰ صص ۶۷-۶۶

۲- خاطرات دکتر مهدی حائری یزدی به کوشش حبیب‌لا‌جوردی، تهران کتاب نادر، ۱۳۸۲، صص ۶۷-۶۶ ‌

۳- مدرس صالح، نکوداشت نیم قرن تکاپوی علمی آیت‌ا... الظعمی سیدمیرزا حسن صالحی. به کوشش گروهی از نویسندگان مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلا‌می، ۱۳۸۵، صص ۶۴-۶۳

۴- تاریخ شفاهی انقلا‌ب اسلا‌می، تاریخ حوزه علمیه قم، به کوشش غلا‌مرضا کرباسچی، تهران، مرکز اسناد انقلا‌ب اسلا‌می، ۱۳۸۰ سخن آیت‌ا... الظعمی آذری قمی ص ۱۹۴

۵- چشم و چراغ مرجعیت: مصاحبه‌های ویژه مجله حوزه با شاگردان آیت‌ا... الظعمی بروجردی، به کوشش مجتبی احمدی و دیگران، قم، دفتر تبلیغات اسلا‌می حوزه علمیه قم، ۱۳۷۹. صص ۶۱-۶۰، مصاحبه با آیت‌ا... الظعمی سیدمحمد باقر سلطانی طباطبایی

۶- همان، ص ۳۳ و ۸۵

۷- خاطرات دکتر مهدی حائری یزدی، صص ۶۲-۶۱

۸- دلیل آفتاب؛ خاطرات یادگار امام، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۵، ص ۶۰

۹- یادنامه روزنامه شرق، ویژه آیت‌ا... الظعمی بروجردی شماره ۱۲، فروردین ۱۳۸۵، مصاحبه با آیت‌ا... الظعمی یوسف صانعی، ص ۷

۱۰- فرازی از زندگی سیاسی حاج‌آقا نورا... اصفهانی به روایت اسناد، به کوشش علیرضا اسماعیلی، اصفهان، سازمان فرهنگی- تفریحی شهرداری اصفهان، ۱۳۸۴، سند شماره ۴۵، ص ۱۱۵

۱۱- همان، سند شماره ۵۴، ص ۱۲۹

۱۲- چشم و چراغ مرجعیت، پیشین، سخن آیت‌ا... الظعمی سیدمحمدباقر سلطانی طباطبایی، ص ۳۹

۱۳- خاطرات دکتر مهدی حائری یزدی، پیشین، ص ۶۰