تشخیص به موقع فحلی و آبستنی, كلیدهای مناسب برای مدیریت تولید مثل گاوهای شیرده

تولید مثل عاملی كلیدی در تعیین بازده پرورش گاوهای شیرده می باشد در بهترین شرایط هر ماده گاو, سالانه یك گوساله تولید خواهد كرد از نظر اقتصادی, باروری معمولا با توجه به فاصله زایش پی در پی دو گوساله ارزیابی می شود

تولید مثل عاملی كلیدی در تعیین بازده پرورش گاوهای شیرده می‌باشد. در بهترین شرایط هر ماده گاو، سالانه یك گوساله تولید خواهد كرد. از نظر اقتصادی، باروری معمولاً با توجه به فاصله زایش پی در پی دو گوساله ارزیابی می‌شود. معیارهای اندازه گیری بازده تولید مثل، شامل تعداد تلقیحات به ازای آبستنی، میزان آبستنی در ازای اولین تلقیح، تعداد روزهای باز و فاصله زایش می‌باشد. فاصله زایش مطلوب در بیشتر گاوداری‌ها ۱۲-۱۳ ماه است. در بیشتر گاوداریها درصد آبستنی با اولین تلقیح بین ۵۰-۶۰ % است و برای ۵۵% آبستنی‌ها به حدود ۸/۱ تلقیح برای هر آبستنی نیاز است. یكی از دلایل مهم اقتصادی نبودن پرورش گاو شیری در استان، پایین بودن راندمان تولید مثلی در گله‌هاست. ضعف در تشخیص بموقع فحلی و آبستنی موجب می‌شود تا فحلی‌های زیادی در زمان طول عمر اقتصادی گاو از دست برود كه این امر به خودی خود سبب طولانی شدن فاصله دو زایمان و به تبع آن ضررهای مالی فراوان به دامداران می‌گردد. این مقاله ترویجی، كه با همكاری كارشناسان مركز تحقیقات و معاونت امور دام و بخش ترویج استان تهیه شده است، سعی دارد كه دامداران استان را با روش‌های سنتی و علمی تشخیص به موقع قحلی و آبستنی متعاقب تلقیح آشنا كند.

● مفهوم فحلی

پدیده فحلی، فاصله زمانی است كه در طول آن حیوان ماده سر پا می‌ایستد تا با حیوان نر جفتگیری كند.این حالت متعاقب تغییرات هورمون‌ها و به خصوص هورمون استروژن رخ می‌دهد. بنابراین فحلی یك پدیده رفتاری محسوب می‌شود. در صورتیكه زمان بروز فحلی بموقع تشخیص داده نشود و گاو بموقع تلقیح نگردد، دست كم به اندازه یك چرخه فحلی، فاصله گوساله زائی افزایش خواهد یافت. بنابراین مدیریت و تشخیص گاو فحل از لحاظ اقتصادی بسیار حائز اهمیت می‌باشد و مدیران واحدهای پرورش گاوهای شیرده باید از تمام امكانات موجود برای تشخیص گاوهای فحل استفاده كنند. با توجه به توسعه تكنیك تلقیح مصنوعی، به جای گاو نر خود گاودار باید عمل فحل یابی را انجام دهد و اینجاست كه بسیاری از اشتباهات مدیریتی موثر بر باروری گله آشكار می‌شود. مشكل مربوط به تشخیص فحلی در گاوهای ماده به خاطر كوتاه و متغیر بودن طول دوره فحلی می باشد. تشخیص فحلی در صبح زود بلافاصله پس از روشن شدن هوا یا در سپیده دم بیشتر اهمیت دارد و اغلب گاوها بین ساعت ۲ بامداد تا ۵ صبح فحل می‌شوند.

جنبه‌های اقتصادی تشخیص فحلی

یكی از مهمترین جنبه‌های مدیریتی در گله‌های بزرگ گاوهای شیرده، تشخیص فحلی می‌باشد كه هیچ روشی نمی‌تواند جایگزین بازرسی‌های پیاپی و سیستیماتیك برای تشخیص این حالت گردد. این حالت ۶ الی ۳۰ ساعت طول می كشد ولی به طور میانگین برای اكثر گاوهای ماده این حالت ۱۲ الی ۱۸ ساعت طول می كشد.درصد عمده‌ای از فحلی‌ها در شب بین ساعت ۶ بعد از ظهر تا ۶ بامداد رخ می‌دهد. از عواقب تشخیص نادرست فحلی می‌توان به گمراهی دامدار در تشخیص فحلی آتی، متحمل شدن هزینه‌های تلقیح نادرست و باز گشت به فحلی مجدد گاو مذكور اشاره كرد. تلقیح گاوی كه در حالت فحلی نیست‌، باعث می‌گردد كه رحم گاو كه در این حالت مقاومت كمتری به پاتوژن‌ها دارد، دچار عفونتهای رحمی گردد. وجود تعداد بی شماری از گاوهای شیرده در گله‌های تجارتی ،نیاز به دستیابی به روشهای مناسب تشخیص فحلی و استفاده از وسائل كمكی و نوین،برای تشخیص فحلی را همواره بوجود می‌آورد.

● علائم و نشانه‌های فحلی

مطمئن‌ترین نشانه فحلی برای تشخیص گاودار، سر پا ایستادن گاو ماده و اجازه سواری دادن به سایر گاوهاست، در بعضی موارد كه بكرات دیده می شود اینست كه گاو فحل برای سواری گرفتن از دیگر گاوها تلاش می كند به طوری كه گاوهای غیر فحل از جهت عقب سعی بر سوار شدن بر گاو ماده فحل را دارند در حالی كه خود گاو ماده از جهات مختلف سعی بر سواری گرفتن از سایر گاوها دارد. از مهمترین علائم فحلی كه دامداران به طور سنتی با اتكا به آنها فحل یابی می‌كنند عبارتند از: رفتارهای غیر عادی، عصبی بودن، ناآرامی، تورم فرج و خروج ترشحات آبكی از واژن، كاهش تولید شیر و كاهش مصرف خوراك، كنارگیری از گله، انبساط مردمك چشم می‌باشد. گاوی كه فحل شده معمولا دارای كپل و كشاله ران آلوده می باشد و موهای ابتدای دم آشفته می‌باشد. حالت فلهمن(Fleman) از دیگر نشانه‌های فحلی است كه در آن حیوان سر خود را بالا نگهداشته و لب‌های خود را به سوی بال خم می‌كند. تجربه دامداران استان عمدتاً بر تعییر رفتار عادی گاو فحل اشاره دارد بطوریكه گاوی كه مثلا همیشه پیش از همه وارد شیردوشی می شود در زمان فحلی آخرین گاوی است كه وارد شیر دوشی می شود. همچنین دامداران استان در فصل زمستان مشاهده نموده اند كه از پشت گاو فحل بخار بر می خیزد كه این بخار نتیجه افزایش دمای بدن گاو و به دنبالزیاد شدن فعالیت و یا به دلیل تعییرات فیزیولوژیكی دوره فحلی است.

● وسائل و روش‌های كمكی برای تشخیص فحلی

۱- استفاده از ركورد برداری و تابلوی تولید مثل:

بی گمان مهمترین كمك در تشخیص فحلی داشتن سیستم ركورد برداری می باشد . یكی از روش‌های ركوردبرداری استفاده از تابلوی گردان تولید مثل می‌باشد. یك تابلوی مدیریت تولید مثل در خیلی از گاوداری ها به عنوان پرونده موقتی اطلاعات و وسیله برای كمك كردن به تصمیم گیری مناسب مورد استفاده قرار می‌گیرد. تابلو به ۱۲ قسمت تقسیم شده است و هر قسمت یك ماه را نشان می‌دهد كه خود به روزهای آن ماه تقسیم می‌شود. در هر روز این تابلو به اندازه یك روز چرخانده می شود. هر طرف شماره یا وسیله چسب دار دارای رنگ متفاوتی است. رنگ‌ها معمولا نكاتی مانند فحلی گاو، گاوهای آبستن، گاوهای آماده برای تلقیح، گاوهای خشك را نشان می‌دهند. بنابراین گاودار می‌تواند هر روز با نگاه كردن به تابلو گاوهایی كه انتظار می‌روند فحل شوند را شناسایی می‌كند.

۲ - استفاده از دوربین مدار بسته:

استفاده از دوربین و تلویزیون می‌تواند وسیله‌ای موثر برای مشخص كردن گاوهای فحل باشد. روشن است كه هنگامی این روش نتیجه بهینه می‌دهد كه گاودار بخوبی بتواند گاوهای خود را بشناسد و یا با پلاك شماره‌گذاری آنها را از یكدیگر متمایز نماید.

۳-استفاده از قدم شمارMovement detector (Pedometer):

در حین فحلی گاو ماده نسبت به سایر دوره‌ها تحرك بیشتری دارد و مدت كمتری را صرف استراحت و غذا خوردن می‌كند. لذا در زمان فحلی با استفاده از پدومتری كه به پای گاو بسته می‌شود می‌توان میزان مسافتی كه گاو طی كرده اندازه گیری نمود و غیر مستقیم به فحل بودن گاو ماده پی برد.

۴ -استفاده از قلم علامت گذار(Crayon):

این وسیله مانند یك قلم نشانه گذاری است كه بوسیله آن هر بامداد بالای دم گاو ماده علامتگذاری می‌شود.در صورت سواری گرفتن سایر گاوها،این رنگ پاك شده و دامدار به فحل بودن گاو پی خواهد برد.

۵-اندازه‌گیری مقاومت الكتریكی واژن (Vaginal resistance measurement):

در هنگام بروز فحلی، حجم مایع مخاطی واژن و همچنین محتویات یونی آن به طور محسوسی افزایش یافته و قابلیت رسانایی بالائی پیدا می‌كند.با استفاده از نشانگرهای ثبت كننده مقاومت الكتریكی محتویات واژن، از فحلی گاو مذكور می توان اطمینان حاصل كرد.از معایب این روش اینست كه وارد كردن این وسیله در واژن باعث التهاب بافت‌های مربوطه می‌گردد و احتمال بروز عفونت را افزایش می‌دهد.

۶ -اندازه گیری میزان پروژسترون شیر با استفاده ازروش رادیو ایمنو اسی((Radioimmunoassay:

با توجه به اینكه در هنگام فحلی غلظت استروژن خون افزایش و متعاقبا میزان پروژسترون كاهش می یابد .با استفاده از روشهای موجود میزان كاهش پروژسترون خون میتواند یكی از نشانه‌های تشخیص گاو در حالت فحلی باشد.

۷-استفاده از شاخص یاب Heat mount detector:

ایبن وسیله به گاودار نشان می‌دهد كه آیا گاو ماده به گاوهای دیگر سواری داده است یا نه،از لحاظ ساختار این وسیله دارای دوكیسه تو در تو با یك سیلندر پلاستیكی است.هنگامی كه سایر گاوها سوار گاوحاوی این وسیله شوند، كیسه داخلی پاره شده و باعث آزاد شدن ماده قرمز رنگی به درون كیسه بزرگتر می‌شود.

۸- استفاده از خمیر دمی:Tail past

این وسیله، وسیله ای بسیار ارزان و مقرون به صرفه است و در حقیقت خمیری است كه ناحیه دم مالیده می‌شود و پس از خشك شدن در صورت سواری گرفتن سایر گاوها تحت فشار وارده شكسته می‌شود و فحل بودن احتمالی گاو را اطلاع می‌دهد.

۹- استفاده از تی زر(Teaser):

تی زر به حیوانی گفته می شود كه به سوی گاو فحل جذب می‌شود و در نتیجه امكان شناسایی گاو فحل را به آسانی امكانپذیر می‌سازد.

۹-۱) استفاده از سگ فحل یاب:

در این روش از سگ‌های تعلیم دیده برای تشخیص بوی ترشحات ماده گاو فحل استفاده می‌كنند.

۹-۲)استفاده از گاو نر اخته یا آندوژنه:

در این روش امكان آسیب دیدن گاو ماده نسبت به روش‌های دیگر بسیار زیاد است لذا كمتر توصیه می شود.

۹-۳)ماده گاو مجهز به قلم چانه ایChin ball maker:

در این روش از یك قلم نشانه گذاری كه به چانه گاو نصب شده استفاده می كنند.این وسیله حاوی كره‌ای است كه محتوی ماده رنگی است كه گاو فحل به طور غیر مستقیم تشخیص داده می‌شود.

۱۰- اندازه گیری دمای بدن:

در هنگام فحلی، ابتدا دمای بدن به طور محسوسی كاهش و در نهایت در مدت كوتاهی دمای بدن افزایش می‌یابد لذا می‌توان با اندازه گیری دما تا حدودی از فحل بودن گاو ماده مطلع گردید.

● تشخیص آبستنی:

تشخیص دقیق آبستنی از نظر به دست آوردن و حفظ حداكثر بازدهی تولید مثل حائز اهمیت است. دانستن این نكته كه یك گاو پس از جفتگیری آبستن نشده است برای گاودار از این نظر اهمیت دارد كه با كمترین اتلاف وقت گاو را جفتگیری داده یا تلقیح كند. در ذیل تعدادی ار روش‌های سنتی و جدید تشخیص آبستنی آورده شده است:

۱- بازرسی ركتال

در این روش با وارد كردن دست به درون راست روده محتویات رحم جهت تعیین تعییرات اندازه یكی از شاخ‌های رحم كه به دلیل وجود جنین صورت گرفته است از راه لمس كردن بازرسی می‌شود. از هفته ششم تا هشتم آبستنی اختلاف اندازه بین دو شاخ رح محسوس‌تر است.

۲- تشخیص آبستنی با اندازه گیری هورمون‌ها:

اندازه گیری هورمون‌ها برای تشخیص آبستنی بویژه اگر در شیر امكانپذیر باشد به دلیل راحتی نمونه‌گیری مزیت‌های بیشتری از روش بازرسی ركتال دارد.

۲-۱) پروژسترون

جسم زرد در طول آبستنی پروژسترون تولید می‌كند. حداكثر غلظت پروژسترون در روز دهم پس از تخمكریزی حاصل می‌شود. روشهای اندازه گیری پروژسترون مانند رادیو ایمنو اسی و تست الیزا در روز ۲۱-۲۴ با دقت ۸۵-۸۰ درصد قادر به تشخیص آبستنی می‌باشد.

۲-۲) سولفات استروژن

تعیین تركیباتی كه به وسیله جنین تولید می‌شود، نسبت به تركیبات تولید شده توسط مادر ارزش بیشتری برای تشخیص آبستنی خواهد داشت. جنین استروژن تولید می كند و غلظت سولفات استروژن در پلاسما از روز هفتادم آبستنی افزایش می‌یابد. تست سولفات استروژن در ۱۵ هفتگی نشانه آبستنی است.

۳-بالوتمان:

شكم گاو ماده آبستن تقریبا از ماه هفتم آبستنی بزرگتر می‌شود. چنانچه دست مشت شده به بخش سمت راست شكم فشار داده شود گاهی می‌توان برخورد جنین به دست را پس از بازگشت جنین حس كرد.

۴-اولتراسوند:

در این روش از میله درون ركتومی استفاده می‌شود كه امواج فراصوتی ارسال كرده و امواج منعكس شده را دریافت می‌كند. طول موج پس از برخورد با جنین زنده و یا جریان خون جنین تعییر می‌یابد.

یكی از دلایل مهم اقتصادی نبودن پرورش گاو شیری در استان، پایین بودن راندمان تولید مثلی در گله‌هاست. ضعف در تشخیص بموقع فحلی و آبستنی موجب می‌شود تا فحلی‌های زیادی در زمان طول عمر اقتصادی گاو از دست برود كه این امر به خودی خود سبب طولانی شدن فاصله دو زایمان و به تبع آن ضررهای مالی فراوان به دامداران می‌گردد. با توجه به توسعه تكنیك تلقیح مصنوعی، به جای گاو نر خود گاودار باید عمل فحل یابی را انجام دهد و اینجاست كه بسیاری از اشتباهات مدیریتی موثر بر باروری گله آشكار می‌شود. مشكل مربوط به تشخیص فحلی در گاوهای ماده به خاطر كوتاه و متغیر بودن طول دوره فحلی می‌باشد تشخیص دقیق آبستنی از نظر به دست آوردن و حفظ حداكثر بازدهی تولید مثل حائز اهمیت است. دانستن این نكته كه یك گاو پس از جفتگیری آبستن نشده است برای گاودار از این نظر اهمیت دارد كه با كمترین اتلاف وقت گاو را جفتگیری داده یا تلقیح كند.