قالی در دوران صفویان

دورهٔ شکفتگی صنعت فرش ایران (و گسترش بازرگانی آن) به سده‌های دهم و یازدهم هجری در زمان سلسلهٔ صفویه مربوط می‌شود. با توجه به هنرمندان و گسترش امکانات از یک سو و همکاری استادان …

دورهٔ شکفتگی صنعت فرش ایران (و گسترش بازرگانی آن) به سده‌های دهم و یازدهم هجری در زمان سلسلهٔ صفویه مربوط می‌شود. با توجه به هنرمندان و گسترش امکانات از یک سو و همکاری استادان تذهیب و پیشرفت صنعت رنگرزی از سوی دیگر باعث شد که قالیبافی همچون معماری و پارچه‌بافی، در این زمان مقامی ویژه در زمینهٔ هنر و صنعت پیدا کند. کارگاههای بزرگ برای بیشتر هنرها در اصفهان دایر شد و قالی‌هایی که امروزه به نام فرشهای نفیس ایران در موزه‌های عمومی و خصوصی جهان نگهداری می‌شود و تعداد آن‌ها تقریباً ۱۵۰۰ اثر است، نشانی از استادی ایرانیان در نقش و بافت دارد، ثمرهٔ تلاش بافندگان، طراحان و رنگرزان این دوره است. شاه تهماسب که به روایتی خود نیز در کار طراحی فرش دست داشت، هنرمندان و صنعتگران بزرگ ایران را در تبریز گرد آورد و برای پیشرفت کارشان به ایشان کمک کرد. در همین زمان است که تبریز به مرکز بزرگ هنر و صنعت ایران تبدیل می‌شود و فرش ایران به دورهٔ طلایی خود می‌رسد و به عنوان هدیه به پادشاهان و امیران کشورهای دیگر داده می‌شود. «نصرالدین محمد همایون» پادشاه هند که چندی به دربار شاه تهماسب پناهنده شده بود، تحت تأثیر این صنعت در بازگشت عده‌ای از هنرمندان و بافندگان قالی را نیز با خود به هندوستان برد که بخشی از نتیجه کار ایشان در هندوستان در آن دوران، امروزه به صورت یازده تخته فرش در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. در همین زمان کارگاههای دولتی قالیبافی نیز در برخی از شهرستانها دایر شد. سفیر مجارستان در دربار شاه تهماسب در گزارش خود دربارهٔ اهدای فرش بوسیله این پادشاه به مسجد "صنعان" بزرگ در استانبول (جامع سلیمانیه امروز) می نویسد که این قالیها را در همدان و در جزین بافتند. در زمان شاه عباس، شکفتگی هنر قالیبافی ایران بیشتر شد. وی به تشویق و دلگرم کردن مردم به تماس و مبادله با اروپا مشغول گردید و پایتخت خودش که اصفهان بود را به یکی از مجلل ترین و عظیم ترین شهرهای ایران تبدیل نمود. هنرمندان تذهیب‌کار برای طراحی نقشها، چه برای قالی و چه برای تزیینات معماری مانند کاشیکاری، گچبری و آثار آجری، آغاز به کار کردند. کارهای این هنرمندان و همچنین هنرمندان خاتم‌کار مورد بهره‌برداری طراحان قالی قرار گرفت و طرحهای قالی نیز در نقشهای تذهیب بازتاب یافت. شاه عباس یک کارگاه دولتی در پایتخت جدید - اصفهان - دایر کرد که بر اساس نوشته‌های تاورینه و شاردَن - جهانگردان فرانسوی - و رابرت شِرلی - جهانگرد انگلیسی و همچنین وقایع نویس دربار - این کارگاه نزدیک کاخ سلطنتی و بین چهلستون و میدان نقش‌جهان قرار داشته است. در این کارگاه برای نیازهای دربار، خانههای اشراف و صاحب‌منصبان بزرگ، فرش می‌بافته اند. به نوشتهٔ «کروزینسکی» (Krusinski) کشیش لهستانی که از ۱۱۱۶ تا ۱۱۴۲ شمسی در ایران می‌زیست این بافندگان فرشهایی نیز برای تجارت می‌بافته‌اند که به همراه سوداگران دولتی برای فروش به اروپا و هندوستان فرستاده می‌شد تا بر ثروت خزانهٔ شاهی افزوده شود. گسترش پایتخت و ساختمانهای تازه از سوی دیگر نیاز به قالی را بیشتر کرد و فرش‌بافی (همچون پارچه‌بافی) از رشته‌های مهم اقتصادی برای مردم شد. همچنین در استرآباد، شیروان، قره‌باغ، کاشان، گیلان و مشهد به دستور شاه عباس کارگاههایی دایر شد. به نوشتهٔ شاردن، به دستور شاه عباس هر کانون بافتِ فرش می‌بایست فرش را به شیوهٔ خود ببافد. کرمان نیز در زمان صفویه از کانونهای قالیبافی بوده است و در زمان «جلال الدین اکبر شاه» از سلسلهٔ تیموریان هند، فرش کرمان به هندوستان نیز صادر می‌شده است. اسکندر بیگ، منشی دربار شاه عباس اول نیز در کتاب خود تاریخ عالم‌آرای عباسی از قالی این دیار یاد می‌کند و همچنین آنتونی شرلی برادر رابرت شرلی، که سالها در دربار شاه عباس به سر برده است در کتاب خود از مهارت مردم کاشان در بافتن قالیهای ظریف و همچنین مخمل و اطلس و حریر گلدار سخن می گوید. «ریچارد هکلوت» (Richard Hakluyt)، جهانگرد انگلیسی که در قرن دهم هجری می‌زیسته است در کتاب خود به نام «جهانگردان» در نامه‌ای به یکی از بازرگانان هموطن خود می‌نویسد :

«در ایران فرشهایی از پشمِ زِبْر که در اطراف، دارای رشته‌های نخی است خواهی دید. این فرشها بهترین نوع فرش عالم و رنگهای آن بهترین و زیباترین رنگهاست. تو باید به این کشور بروی و به انواع وسایل باید متوسل بشوی تا بتوانی از مردم آنها، طرز رنگ کردن (خامهٔ) قالی را یاد بگیری زیرا اینها به طوری رنگ شده که باران و سرکه و شراب در رنگشان تأثیر نمی‌کند و چون تو این علم را از آنها آموختی و به اسرار آن دست یافتی خواهی توانست در رنگ کردن قماش، آن را به کار بری و به دوام آن اطمینان داشته باشی. زیرا رنگی که در رشته‌های زبر ثابت باشد، قطعاً در رشته‌های باریک منسوجات ثابت‌تر است. البته در ضمن باید از رنگهای مایع و وسایل رنگرزی و بهای آنها آگاه شوی».

دورهٔ شکفتگی قالی که در زمان صفویان پیدا شد کوتاه بود. شورش افغان و انقراض سلسلهٔ صفویه و هرج و مرجی که به دنبال آن پیدا شد، اقتصاد ایران و در نتیجه صنعت قالیبافی آن را از هم پاشید. رفاه عمومی، سرمایه و امنیت برای تشویق قالیبافان به کار از میان رفت