بررسی ترانزیت ریلی در هزاره سوم و جایگاه ایران

ترانزیت ریلی بیش از یك قرن به اكثر شهرهای جهان خدمت كرده است تعداد, موقعیت و رشد خطوط ترانزیت ریل در طول قرن گذشته رشد چشمگیری داشته است

ترانزیت ریلی بیش از یك قرن به اكثر شهرهای جهان خدمت كرده است. تعداد، موقعیت و رشد خطوط ترانزیت ریل در طول قرن گذشته رشد چشمگیری داشته است. در قرن گذشته، مسیرهای حلقوی در لندن و خطوط هوایی در خیابان‌های دوم، سوم و پنجم نیویورك توسعه یافتند تا یك سیستم ترانزیتی آزاد را در بالا و پایین خیابانهای شهری به انبوه مسافران ارائه دهند.ظهور ترن های الكتریكی و سیستم‌های كنترلی چندگانه موجب ایجاد خطوط هوایی و زیرزمینی در شهرهای جهان شد. علاوه بر این كاهش تراكم این خطوط در بسیاری از شهرها (مثل لندن، نیویورك، شیكاگو) به نواحی توسعه نیافته گسترش داده شده و این گسترش نه تنها به مراكز شهر محدود نمی‌شد بلكه تا نواحی پیرامونی مركز شهر نیز ادامه می‌یافت.رشد سیستم ترانزیت ریلی به جز در مدت زمان جنگ جهانی دوم متوقف نشد. در سال ۱۹۸۰ حدود ۳۵۰۰ كیلومتر خطوط ترانزیت ریل سریع‌السیر در جهان وجود داشت و ۸۰۰ كیلومتر دیگر نیز درحال احداث بود. در سال ۱۹۹۸ بیش از ۶۰۰۰ كیلومتر خطوط ریل ترانزیت سریع وجود داشت(یعنی رشدی در حدود ۱۸ درصد)امروزه ترانزیت ریلی سریع‌السیر وسیستم‌های ریلی سبك در همه قاره‌ها به جز استرالیا وجود دارد. تقریبا ۸۰ درصد این خطوط سیستم‌های ریلی سبك هستند. خطوط مترو یا ترانزیت سریع‌السیر در نقاطی كه دارای حداقل یك میلیون سكنه هستند، به چشم می‌خورد. در ایالات متحده نواحی شهری دارای خطوط مترو، به طور كلی حداقل ۲ میلیون سكنه دارند. خطوط LRT نیز در شهرهایی با جمعیت بیش از ۵۰۰ هزار نفر در اروپا، ۷۵۰ هزار نفر در كانادا و یك میلیون نفر در آمریكا به چشم می‌خورد.توزیع این سیستم‌ها بر اساس نوع و قاره مورد نظر در جدول یك و به طور شماتیك در شكل یك نشان داده شده است. این سیستم‌ها در اروپا حدود ۳۸ درصد، در آفریقا وآسیا ۲۲ درصد، در آمریكا و كانادا حدود ۲۰ درصد، در آمریكای جنوبی و اتحاد جماهیر شوروی سابق ۱۰ درصد از كل سیستم را به خود اختصاص داده‌اند. سیستم‌های ریلی سبك به طور عمده در اروپا و آمریكای شمالی وجود دارد.

۲- وسعت سیستم ریلی در جهان

كیلومتراژ مسیرها در قاره و نوع سیستم‌ها در جدول(۲) به طور خلاصه نشان داده شده است. درمجموع در حدود ۷۴۱۰ كیلومتر مسیر سیستم ریلی شهری در سال ۱۹۹۸ وجود داشته كه شامل ۶۱۸۰ كیلومتر خطوط مترو و ۱۲۳۰ كیلومتر سیستم ریلی سبك است. حدود ۴۲ درصد از كیلومتراژ مسیرهای ریلی در اروپا، ۲۲ درصد از كیلومتراژ مسیرهای ریلی در اروپا، ۲۲ درصد در آسیا و آفریقا، ۲۳ درصد در ایالات متحده آمریكا و كانادا، ۸ درصد در آمریكای لاتین و ۵ درصد در اتحاد جماهیر شوروی قرار دارد.نسبت كیلومتراژ مسیر در اتحاد جماهیر شوروی سابق وابستگی كمی با تعداد سیستم‌های موجود در آن دارد، به این علت كه سیستم‌های موجود در اتحاد جماهیرشوروی سابق از لحاظ طولی نسبت به دیگر قاره‌ها به ویژه اروپا و آمریكای شمالی كوتاه تر است. این سیستم‌ها به‌طور گسترده‌ای در چند كشور دنیا متمركز شده‌اند.همانطور كه در جدول (۳) نشان داده شده است،۹ كشور(آمریكا، اتحاد جماهیر شوروی سابق، آلمان، ژاپن، فرانسه، چین، برزیل، انگلستان و كانادا) ۹۷ عدد ا ز۱۴۳ سیستم یا ۶۸ درصد آنرا به خود اختصاص داد‌ه‌اند.[۴]ایالات متحده به علت وجود تعداد بیشتر نواحی پرجمعیت شهری سیستم‌های وسیع‌تری را نسبت به دیگر كشورها داراست. نیویورك با ۴۱۶ كیلومتر طول بزرگ ترین سیستم از لحاظ كیلومتراژ مسیر است. كیلومتراژ مسیر در شهرهای دیگر جهان به ترتیب عبارت است از:لندن (۴۱۴ كیلومتر)، توكیو(۲۸۹ كیلومتر)، مسكو(۲۶۲ كیلومتر)، پاریس(۲۲۹ كیلومتر)، قابل توجه است كه چهارمین سیستم بزرگ ایالات متحده (واشنگتون) دارای ۱۵۰ كیلومتر مسیر است كه با سیستم‌های ریلی مادرید(۱۲۱ كیلومتر)، هنگ‌كنگ(۱۱۶ كیلومتر)، باكو(۴۵ كیلومتر) و كاراكاس (۴۲ كیلومتر) قابل قیاس است.در این قسمت، كیلومتراژ مسیر برای هر یك میلیون نفر جمعیت در نواحی خدماتی سیستم‌های شخصی محاسبه و نتایج آن برای هر قاره محاسبه شده است. آمارهای مربوط به سال۱۹۹۰ ناحیه شهری در ایالات مختلف آمریكا شامل شیكاگو، نیویورك، فیلادلفیا هرماه با نواحی پیرامونی مناطق خدمت دهی شده توسط ترانزیت ریلی جمع‌آوری شده و نتایج این محاسبات در جدول(۵) و بطور شماتیك در شكل ۲ نمایش داده شده است. به ازای هر یك میلیون نفر جمعیت، در آمریكای شمالی ۲۹ كیلومتر، در آسیا و اتحاد جماهیر شوروی سابق هر كدام به ترتیب ۱۷ و ۱۶ كیلومتر و در آمریكای لاتین ۱۳ كیلومتر است. ملاحظه می‌كنیم كه اختلاف زیادی بین سیستم‌ها در كلیه قاره‌ها وجود دارد و ضریب تغییرات به طور كلی از ۵۰ درصد تجاوز می‌كند.

۳- خصوصیات سیستم ریلی در جهان

در این قسمت خصوصیات سیستم‌های ریلی منتخب در جهان تحلیل شده است. خصوصیات تحلیل شده شامل تعداد و طول خطوط، فاصله ایستگاه‌ها، الگوهای خدماتی و تواتر است. درمجموع، حدود ۷۲ درصد سیستم ها دارای سه خط یا كمتر است. مقادیر متجاوز از سه خط، معمولاً مربوط به سیستم‌های عظیم در نیویورك شامل ۲۷ خط، پاریس شامل ۱۷ خط، توكیو و لندن هر كدام ۱۵ خط و مكزیكوسیتی و مسكو هر كدام ۹ خط هستند.

۳-۱- سازماندهی خطوط

الگوهای شكل‌گیری سیستم‌ها دامنه وسیعی از عوامل مختلف را منعكس می‌كند كه شامل تاریخچه، خصوصیات جغرافیایی و زمین‌شناسی، اندازه شهر، الگوهای ساختاری، توسعه‌ای و ظرفیتی و خصوصیات كاربری زمین است. به عنوان مثال سیستم‌های واقع در نیویورك، سان‌فرانسیسكو و استكهلم متاثر از نوع و شكل دریاها و اقیانوس‌های كناری آنها هستند در صورتی كه در مكزیكوسیتی، پكن و مسكو شكلی دیگر دارند.در اغلب شهرها خطوط زیادی به صورت متمركز در مركز شهر وجود دارد. الگوهای شعاعی در بسیاری از سیستم‌های پیچیده وسیع‌تر غالب است. در بعضی شهرها الگوهای پیرامونی و كنارگذر مورد استفاده قرار گرفته‌اند و بسیاری دیگرنیز شامل شبكه‌های شطرنجی وسیع ترانزیتی هستند. سیستم‌های پیرامونی برای مثال در شهر بارسلون و سیستم‌های عرضی یا كنارگذر در شهر نیویورك و تورنتو یافت می‌شود. الگوهای حلقوی در پكن، بروكسل، بخارست، لندن و سئول به چشم می‌خورد و سیستم‌های شبكه‌ای شطرنجی پیچیده در مادرید، مكزیكوسیتی، مسكو، نیویورك، اوزاكا و پاریس یافت می شود. سیستم‌های قدیمی‌تر در شیكاگو، نیویورك و فیلادلفیا شامل خطوط فرعی و اصلی است. سیستم‌های جدیدتر در آتلانتا، سان فرانسیسكو و واشنگتون و خطوط قدیمی‌تر در لندن، فرانكفورت، گرنوبیل و استكهلم نیز دارای انشعاب هستند.اكثر خطوط ترانزیتی سریع‌السیر به صورت خطوط تكی یا مجزا (رفت و برگشت) فعالیت می‌كنند. این نوع سیستم باعث یكنواختی فرایند مسافرگیری و كنترل مسافر به طور مناسب‌تر می‌شود. به‌كارگیری امر فوق در محیط‌های با حجم بالا كه نیاز به استفاده از ظرفیت ماكزیمم است، ضروری به نظر می رسد.اكثر خطوط مترو دو خطه هستند و قطارها در كلیه ایستگاه‌ها توقف می‌كنند. شهر نیویورك دارای خطوط با باندهای چندگانه است كه هم شامل سرویس محلی و هم سرویس سریع‌السیر می‌باشند. خطوط چهار باند با سرویس محلی و سریع‌السیر در سمت شمالی ایالت شیكاگو، فیلادلفیا (Broad Street) و لندن (خط مركزی) یافت می‌شود. در شهرهای بزرگ ژاپن و اروپا خطوط ریلی حومه شهری ضرورتا موازی با خطوط مترو هستند و به نواحی برون شهری خدمت دهی می‌كنند. سیستم‌های اشتراسن باخ آلمان، مانند برلین و هامبورگ نمونه‌هایی از سرویس‌های ترانزیت سریع‌السیر حومه شهری هستند. خطوط قدیمی LRT مانند سان فرانسیسكو و بوستون به صورت انشعابات سیستم جدید عمل خواهند كرد. در اكثر خطوط جدیدتر LRT در آمریكا و كانادا انشعابات فرعی بسیار كم بوده و دارای مسافت‌های طولانی به طرف حومه شهرها می‌باشند.

۳-۲- طول خطوط

طولانی‌ترین متوسط طول خط، با تقریبا ۲۳ كیلومتر در ایالات متحده و كانادا به چشم می‌خورد. كوتاهترین طول خط نیز حدود ۱۲ كیلومتر دراتحاد جماهیر شوروی سابق قرار دارد. متوسط طول خطوط در سه قاره دیگر تقریباً بین ۱۵ تا ۱۶ كیلومتر است. تغییرات وسیعی در طول خطوط بین سیستم‌های ریلی در هر قاره وجود دارد. خطوط طولانی در ایالات متحده بیانگر طرح‌های توسعه‌ای مختلف می‌باشد كه نیازمند خطوط ریلی با طول بیشتر برای دسترسی به مناطق حومه شهری است.

۳-۳- فاصله بین ایستگاه‌ها

بسیاری از خطوط ترانزیت ریلی سریع‌السیر فاصله‌ای در حدود ۴/۰ تا ۵/۰ كیلومتر بین ایستگاه‌های خود داشته‌اند. با پیشرفت تكنولوژی سیستم‌های ترانزیت ریلی، طول خطوط و فاصله بین ایستگاه‌ها معمولاً حدود یك كیلومتر یا بیشتر است. جالب توجه است كه بیشترین فاصله بین ایستگاه‌ها به طور متوسط در اتحاد جماهیر شوروی سابق به چشم می‌خورد كه در حدود ۴/۱ كیلومتر است. فاصله بین ایستگاه‌ها در سیستم‌های ترانزیت ریلی، مترو و LRT، بین ۵/۰ تا ۶/۲ كیلومتر است. به استثنای اتحاد جماهیر شوروی سابق كه این فاصله در حدود ۱ تا ۲ كیلومتر است.

۳-۴- تواتر و الگوهای خدماتی

بیشتر سیستم‌های ترانزیت ریلی الگوهای خدماتی یكسانی را در طول یك مسیر دارا هستند. در سیستم‌های موجود در نیویورك و فیلادلفیا و سیستم قدیمی در شیكاگو، خدمات‌رسانی در ایستگاه‌ها در مسیرهای مختلف در طول ساعات اوج به طور متناوب انجام می‌شود. تواتر سرویس در ساعات اوج بین ۲ تا ۳ دقیقه انجام می‌شود. تواتر سرویس موجود در مسكو با سرفاصله‌ای در حدود ۹۰ ثانیه، پاریس و پترسبورگ ۹۵ ثانیه، سائوپائولو ۱۰۰ثانیه، توكیو ۱۱۰ ثانیه، هنك‌كنگ ۱۱۲ ثانیه و مكزیكوسیتی ۱۱۵ فعالیت می‌كنند.]۳[خطوط LRT در آسیا، آمریكای جنوبی و شهرهای مختلف اروپایی به صورت خطوط تغذیه‌كننده از حومه شهر به خطوط مترو، شبیه به خط ماتاپان بوستون و خطوط شارون هیل و مدیا در فیلادلفیا فعالیت می‌كنند. نمونه‌هایی از این خطوط در بوئنوس‌آیرس، هنك‌كنگ، پاریس و مكزیكوسیتی(۳۱ تا ۴۰ قطار در ساعت) یافت می‌شوند. خطوط توزیع‌كننده LRT در مركز شهر یا به صورت تونل یا بر روی خیابان در محدوده‌های حریم راه قرار می‌گیرند. خطوط ریلی سبك شهری در بسیاری از شهرهای آلمان به وسیله تونل‌های مختلف از مركز شهر عبور می‌كنند. در بوستون، كالگری، لوس‌آنجلس، نیوآرك، سنت لوئیز و سان‌فرانسیسكو نیز به همین شكل است. در دنور، ساكرامنتو، سان دیگو و سان خزه نیز خطوط ریلی سبك شهری بوفالو، دالاس و پرتلند خطوط در مركز شهر از روی خیابان‌ها گذر می‌كنند اما در نواحی دور از مركز شهر این عبور از تونل‌های زیرزمینی صورت می گیرد.

---