وقتی در مغز رعد و برق می زند

بیماری ای که قدیمی ها فکر می کردند به جن ربط دارد

صرع یکی از قدیمی‌ترین و درمان‌پذیرترین بیماری‌های شناخته‌شده در انسان است که به اشکال مختلف مانند افت ناگهانی هوشیاری، کبودی، مات‌زدگی و... ظاهر می‌شود. در روزگاران قدیم مردم عقیده داشتند کسی که دچار این حالات می‌شود «جن» یا «شیطان» در جسم او حلول کرده است. بر مبنای این عقاید خرافی که در مورد صرع وجود داشت، برای درمان فرد مبتلا از راه‌های مختلفی کوشش می‌شد تا شیطان از درون وی بیرون رانده شود. گاهی بیرون کشیدن ارواح خبیثه از بدن آنان بسیار ظالمانه انجام می‌گرفت. آنان را شکنجه می‌کردند و با ابزارهای بسیار ابتدایی مانند سنگ‌های تیز جمجمه‌هایشان را سوراخ می‌کردند یا به سحر و جادو متوسل می‌شدند. یونانیان باستان به این بیماری، به عنوان بیماری مقدس نگاه می‌کردند و معتقد بودند فقط یکی از خدایان می‌تواند سبب سقوط بیمار روی زمین و تکان‌های شدید وی شود و قبل از مرگ کامل بیمار مجددا وی را زنده کند.

بقراط اولین کسی بود که با این نظریه مخالفت کرد. این پزشک یونانی حدود دو هزار و ۴۵۰ سال قبل معتقد بود، صرع یکی از انواع بیماری‌ها و با منشأ اختلال مغزی است. با گذشت قرن‌ها و با کشف راه‌های مختلف درمان این بیماری، قدم مهمی در مورد ماهیت این اختلال برداشته و معلوم شد صرع نوعی اختلال در کار سلول‌های مغزی است که پزشکان این حالت را «اپی لپسی» می‌نامند. درواقع «صرع یک بیماری نیست، بلکه فقط نشانه‌ای است که می‌گوید، قسمتی از مغز کار خود را همیشه به‌خوبی انجام نمی‌دهد.»

وقتی مغز به‌طور طبیعی کار کند یکسری امواج الکتریکی از خود ایجاد می‌کند که این امواج مانند الکتریسیته در مسیر اعصاب مغزی عبور می‌کند. در حالت تشنج یک جرقه الکتریسیته مانند برق در آسمان ایجاد می‌شود که این جرقه و توفان الکتریکی بسته به محل خود در مغز علایم، نوع تشنج و صرع را تعیین می‌کند.

اپی‌لپسی یا صرع حالتی است که یکسری از این تشنج‌ها و توفان‌های الکتریکی در مغز به‌طور مرتب و با فاصله زمانی به‌طور خودبه‌خود ایجاد شده و خاموش می‌شوند. پیچیدگی این اختلال، خود ناشی از آن است که هرچه رخ می‌دهد در پیچیده‌ترین ارگان بدن انسان یعنی مغز است. اگرچه وقوع تشنج از علایم بارز صرع است، ولی همه تشنج‌ها منشأ صرعی ندارند. تشنج ممکن است به دلایل مختلف ایجاد شود. بنابراین یکبار تشنج هیچ‌گاه صرع نیست، بلکه دو تا سه بار تشنج باید رخ دهد تا پزشک تشخیص صرع را مطرح کند.

● علل صرع چه چیزهایی است؟

عوامل مختلفی مانند صدمه مغزی، عفونت و عوامل ارثی، ضربه‌های پس از تولد و دوران کودکی، تصادفات و حوادثی که باعث ضربه ‌مغزی می‌شود و همچنین مننژیت‌ها همگی می‌توانند باعث ایجاد صرع شوند که داشتن اطلاعات لازم در این زمینه می‌تواند در پیشگیری صرع موثر واقع شود، که در ذیل اشاره‌ای به آنها می‌شود.

▪ علل قبل از زایمان: صدمات و ضربه‌های قبل از زایمان یا حین زایمان ناشی از کمبود اکسیژن‌رسانی به مغز که در واقع این علت نسبتا شایع تشنج‌ها در دوره نوزادی و کودکی است. ولی خوشبختانه با به‌کارگیری روش‌های مناسب و مراقبت‌های خاص دوره حاملگی و زایمان از این عوارض بسیار کاسته شده است. ولی هنوز هم گفته می‌شود که ٢٠ درصد علل صرع ناشی از این موارد کمبود اکسیژن مغز در دوره جنینی یا حین زایمان است.

▪ ضربه‌های مغزی: ضربه‌های مغزی ١٠ الی ١٥درصد علل حملات صرع را تشکیل می‌دهند؛ مسایلی مانند تصادفات اتومبیل، سقوط از بلندی و... تشنج ناشی از ضربه‌های مغزی ممکن است با فاصله کوتاهی از ضربه‌مغزی یا سال‌ها پس از آن اتفاق بیفتد. نکته مهم این است که هرقدر مدت‌زمان بیهوشی ناشی از ضربه مغزی طولانی‌تر باشد، شانس وقوع تشنج نیز بیشتر است. ولی این نکته را باید در نظر داشت که همه کسانی که دچار ضربه‌مغزی می‌شوند، مبتلا به صرع نمی‌شوند. زمین خوردن معمولی و ضربه‌های کوچک به سر و صورت در کودکان لازمه رشد آنان و گاهی اجتناب‌ناپذیر است و والدین نباید تشنج‌های احتمالی آینده را به این ضربه‌های مختصر و بی‌اهمیت نسبت دهند چراکه تشنج متعاقب آن دسته از ضربه‌های مغزی که همراه بیهوشی نیست، بسیار نادر است ولی نباید از نظر دور داشت که نوزادان و کودکان به این ضربه‌ها بسیار حساس هستند. برای مثال نباید نوزاد را برای نوازش و غیره تکان‌های شدید داد. همین حرکت مکرر و مداوم به سر و جمجمه نوزاد می‌تواند صرع و ضایعات مغزی دیگری که عقب‌ماندگی ذهنی را در پی دارد، موجب شود. نکته مهم دیگر اینکه اگر تشنج سریعا و در فاصله کمی از وقوع ضربه‌مغزی اتفاق افتد، خوش‌خیم‌تر است، تا وقتی که ماه‌ها یا سال‌ها بعد از وقوع ضربه به وقوع بپیوندد.

▪ بیماری‌ها و علل عفونی: صرع ممکن است، به علت بیماری‌های مختلفی ایجاد شود، مانند انواع عفونت‌های مغزی یا آنسفالیت‌های مغزی، مننژیت و... یا بیماری‌های عروق مغزی (که از علل شایع ایجاد‌کننده صرع هم هستند) یا بیماری‌هایی مانند لوپوس که ١٥ درصد منجر به صرع می‌شوند یا گرفتار شدن مغز توسط تومورهای سرطانی مناطق دیگر بدن.

عفونت‌ها و ضربه‌های مغزی از علل شایع صرع هستند. تومورهای مغزی: تقریبا ٣٥ درصد تومورهای مغزی موجب تشنج می‌شوند، ولی تومورهای مغزی به‌طور کلی تقریبا ١٥ درصد علل تشنج‌ها را موجب می‌شوند.

▪ علل متابولیکی: اختلالات میزان قند خونی، بیماری کلیوی، بیماری کبدی از علل مهم و شایع تشنج هستند. این علل قابل درمان بوده و پس از آن صرع فرد نیز بهبود می‌یابد. اختلالات متابولیکی ارثی نادر نیز می‌توانند موجب حملات صرع شوند. مانند «بیماری سی‌تاکس»

▪ سکته‌های مغزی: سکته‌های مغزی، علت اولیه صرع در بیماران ٦٠ سال به بالاست و در جوامعی که متوسط سن افراد به این سن و سال می‌رسد، وقوع بیشتری از صرع‌ها را در این رابطه مشاهده می‌کنیم. البته همه سکته‌ها موجب صرع نمی‌شوند و تنها چهار الی پنج درصد این بیماران هستند که دچار صرع‌های مزمن می‌شوند و در اینجا هم مانند آنچه در رابطه با ضربه‌های مغزی و صرع گفته شد، هرچه وقوع صرع نزدیک‌تر به حمله مغزی باشد، شانس ماندگار شدن آن کمتر است. سکته مغزی عوارض کوتاه‌مدت و درازمدت در سخن گفتن، قوه شناخت، فکر و حرکت دارد که البته بستگی به منطقه گرفتار در مغز دارد. قابل ذکر است تشنج‌های پس از سکته مغزی معمولا به داروی‌های ضدصرع خوب پاسخ می‌دهند.

دکتر کورش قره‌گزلی

متخصص مغز و اعصاب (دانشیار بیماری‌های مغز و اعصاب دانشگاه علوم پزشکی تهران)