مصائب عراق بعد از داعش چه خواهد بود بازسازی شهرها و اسکان مجدد مردم در چه مدتی امکانپذیر است

بین سال های ٢٠١٥ و ٢٠١٦, بعد از اینکه داعش از شهرهای عراق نظیر تکریت, فلوجه و رمادی بیرون رانده شد, مدیریت دولت مرکزی برای بازسازی و اسکان مجدد این مراکز شهری به دلیل فقدان بودجه و عزم سیاسی, سردستی و سست بود می توان گفت همین امر درباره آن دست محله های موصل که در چند ماه گذشته از داعش آزاد شده اند, صادق است

روز ٢٩ ژوئن سال ٢٠١٤، ابوبکر البغدادی، رهبر داعش درحالی که روی منبر مسجد نوری موصل ایستاده بود، خلافت خودخوانده اش را اعلام کرد. سه سال بعد در همان روز، نیروهای نظامی عراقی این مسجد را تصرف کردند. حیدر العبادی، نخست وزیر عراق از توییتر، به عنوان منبری الکترونیک برای تجلیل پیروزی علیه داعش در عراق استفاده کرد. گرچه تاریخ تصرف مسجد به رنگ وبوی نمادگرایی آغشته است، نمایشی و تئاترگونه بودن رویدادها نمی تواند پوشاننده هراس و نگرانی عراقی ها و جامعه بین المللی درباره این موضوع باشد که اعلام پیروزی حیدر العبادی زودهنگام است چراکه داعش هنوز به طور کامل در موصل نابود نشده، یا بدتر از این، ممکن است در عملیاتی هماهنگ مجددا به شهر بازگردد. با این همه پیروزی نظامی عراق حالا فضای طرح راهکاری سیاسی برای سروسامان دادن به شهر را گشوده است. توانایی داعش برای تهدید این کشور در آینده درنهایت بسته به این است که دولت عراق چگونه این روند حساس را مدیریت کند.

تأمین امنیت مراکز شهری

بین سال های ٢٠١٥ و ٢٠١٦، بعد از اینکه داعش از شهرهای عراق نظیر تکریت، فلوجه و رمادی بیرون رانده شد، مدیریت دولت مرکزی برای بازسازی و اسکان مجدد این مراکز شهری به دلیل فقدان بودجه و عزم سیاسی، سردستی و سست بود. می توان گفت همین امر درباره آن دست محله های موصل که در چند ماه گذشته از داعش آزاد شده اند، صادق است. هم زمان با کنترل مجدد دولت مرکزی بر موصل، باید این نکته را یادآوری کرد که در درجه اول این شیوه حکومت داری بغداد بر موصل بود که شرایط حاصلخیزی برای رشد و ظهور داعش را در این شهر فراهم کرد. بازسازی و اسکان مجدد عواملی کلیدی خواهد بود که می تواند شهروندان موصل را با دولت مرکزی سازگار کند.

این مسئله ای بسیار مهم است چراکه نیروهای داعش هنوز در محله های اطراف موصل حضور دارند و به احتمال زیاد سلول های خفته ای در مناطق آزادشده شهر دارند. همکاری محلی در مواجهه با چنین تهدیدات ناخوشایندی لازم خواهد بود. بااین حال، از سال ٢٠١٤، یعنی زمانی که ساکنان موصل فعالانه یا منفعلانه خود را تسلیم حضور داعش کردند، تاکنون بسیاری چیزها تغییر کرده است.

نه تنها قوانین وحشیانه داعش در سه سال گذشته، بلکه تخریب مسجد النوری و مناره کج نمادینش بود که هرگونه شانس این گروه برای کنترل مجدد بر این شهر را دشوار کرد. داعش در واقع با این کار تلاش کرد دولت عراق را از پیروزی نمادینش در بازپس گیری صحیح و سالم این مسجد محروم کند. این گروه همچنین تلاش کرد پیامی را به ساکنان موصل برساند. داعش پیش تر هم آثار باستانی پیش از اسلام موصل در موزه های این شهر و دیگر مکان ها مثل نمرود را تخریب کرده بود، اما با تخریب این مسجد این پیام را مخابره کرده که ساکنان موصل «مسلمانان واقعی» نبودند. آن طور که یکی از خبرنگاران بی بی سی در گزارش مستند خود آورده بود، زمانی که نیروهای داعش از محله های موصل بیرون رانده می شدند، به مردم محلی می گفتند: «شما به خلیفه توجه نکردید، اصلا لیاقتش را نداشتید».

مردم موصل تحت حکومت داعش متحمل محرومیت احساسی و جسمی شدند و شانس کمی وجود دارد که آنها اجازه دهند داعش مجددا اقتدار خود را در این شهر به دست آورد. بااین حال، گذشته تروماتیک موصل تحت حکومت موصل به معنی حمایت از دولت بغداد نیست. این سؤال همچنان درباره آینده عراق باقی می ماند: دولت چگونه می تواند میان عرب های سنی در این شهر و در شهرهای دیگر مثل نینوا، انبار و استان صلاح الدین مشروعیت کسب کند. گام هایی در جهت بازسازی، اسکان مجدد و شمول سیاسی، در سطح داخلی و ملی در نهایت تکلیف صلح را تعیین می کنند. در سطح ملی دولت عراق تاکنون نتوانسته روایت قانع کننده ای دراین باره ارائه دهد که چگونه یک فرایند سیاسی می تواند شرایطی را فراهم کند که در درجه اول منجر به ظهور داعش شود.

دولت عراق چه باید بکند

در این بزنگاه توسعه سیاسی پسا٢٠٠٣ عراق، توجه به این نکته می تواند مفید باشد که چه درس هایی از دیگر نقاط درگیری را می توان برای موصل و دیگر مناطق عراق به کار برد که پیش تر در اختیار داعش بود ه اند. نخست، دولت عراق باید برنامه ای بریزد که شمول معنادار گروه های حاشیه ای را تضمین کند، گروه هایی که سنی های عرب در موصل و استان نینوا و همچنین اقلیت هایی مثل مسیحیان و ایزدی ها را شامل می شوند.

دوم، دولت باید فرای لفاظی های محض نشان دهد چگونه نابرابری های ساختاری را از بین می برد؛ مسائلی مانند فساد و سو ءاستفاده از قدرت، به علاوه مؤسسات بخش قضائی. ظرفیت فساد میان این بخش ها زمانی افزایش می یابد که کمک های عراقی و بین المللی برای بازسازی عراق سرازیر شود.

سوم، کمک های بین المللی را می توان مشروط به اقدامات اعتمادسازی کرد که منجر به انسجام اجتماعی در موصل و دیگر مناطقی می شود که پیش تر تحت کنترل داعش بوده اند. چنین اقداماتی شامل ایجاد سازوکارهای شکواییه است که فضایی را برای گفت و گو میان جوامع موصل و بخش امنیتی فراهم می کند. از آنجا که رفتار نیروهای امنیتی عراق موجب بیگانگی بسیاری از ساکنان موصل قبل از سال ٢٠١٤ شد، برنامه های نظارت جوامع میان مردم محلی موصل و نیروهای امنیتی می تواند موجب انسجام اجتماعی شود.

افسوس، سیاست های ملی و منطقه ای عراق پیچیده است و شامل بازیگران متعدد خارجی و داخلی است که فقط دستیابی به چنین دستورکاری را دشوار می کند. با این حال، پیروزی واقعی در موصل گرفتن مسجدی تخریب شده نیست، بلکه استراتژی های پایدار و درازمدتی است که نمی تواند در یک توییت ساده حاصل شود.

ابراهیم المرعشی. استاد تاریخ در دانشگاه ایالتی کالیفرنیا

منبع: الجزیره