جدا گشتی دو سال از خانه ات دور

در باب رویای مرد شدن

سربازی؛ بخش مهمی از زندگی بسیاری که این روزها بهانه مهمی برای پرداختن به آن پیدا کرده‌ایم. پرداختن به تاریخچه‌اش و قوانینش و حتی مجازات‌های سرپیچی از قوانینش. قوانینی که الان پیش روی خیلی‌هاست در سال ۱۳۹۰ پس از ۲۷ سال دچار تغییرات بسیار زیادی شده است. آنچه این روزها سربازان بسیاری مجبور به پیروی از آن هستند، سال ۹۰ در ۳۶ ماده اصلاح شده و ۳۰ ماده نیز الحاقی داشته است.

● سربازی از کجا آمد؟

نخستین قانون سربازی در ایران با عنوان «قانون سربازگیری» در سال ۱۲۹۴ در مجلس شورای ملی به تصویب رسیده است. بر اساس این قانون، قشون‌گیری دولت ایران بر مبنای «بنیچه» صورت می‌گرفته است. (بینیچه به معنی تعهدی که اهالی یک ده، روستا، منطقه یا شهری مبنی بر آماده کردن عده‌یی سرباز برای حکومت، می‌داده‌اند؛ است.) این روش تا سال ۱۳۰۰ ادامه پیدا کرده تا اینکه ارتش منظمی شکل گرفت و پس از آن نحوه احضار سربازان تغییر کرد.

قانون سربازی در سال‌های ۱۳۰۴، ۱۳۱۰، ۱۳۱۷، ۱۳۲۲، ۱۳۲۴، ۱۳۳۴، ۱۳۴۲، ۱۳۴۳ و ۱۳۴۷ بنا به ضرورت‌هایی تغییر کرده است و نهایتا در سال ۱۳۵۰ یک قانون نسبتا جامع در مجلس شورای ملی به تصویب رسید. همین قانون به مدت ۱۳ سال با اصلاحاتی که به اقتضای نیاز صورت می‌گرفته به اجرا در می‌آمده، تا سال در ۱۳۶۳ و پس از پیروزی انقلاب اسلامی قانون جدید نظام وظیفه با تغییرات اساسی در مجلس شورای اسلامی ایران به تصویب می‌رسد و به مدت ۲۷ سال اجرا شد. اما با وجود اصلاحات و ماده‌های الحاقی در این قانون، بسیاری موارد آن پاسخگوی نیازهای جامعه و نیروهای مسلح نبود، در نتیجه این مجموعه قوانین به صورت جدی و اساسی مورد بازنگری قرار گرفته و اصلاح شده است. در راستای این اصلاحات بوده که حدود ۷۰ درصد قوانین نظام وظیفه دستخوش تغییر شده است. در همین قوانین مدت زمان خدمت را به طوری کلی تا ۲۴ ماه قید کرده که بسته به شرایط قابل تغییر است و کمتر می‌شود. اما به طور کلی کارکنان وظیفه مامور به دستگاه‌های غیرنظامی ۲۴ ماه خدمت می‌کنند و کارکنان مامور در نیروهای مسلح و یگان‌های حفاظت در مناطق عادی ۲۱ ماه. اما سربازان در مناطق جنگی و امنیتی درگیر به مدت ۱۸ ماه و در مناطق محروم و بد آب و هوا مدت ۱۹ ماه خدمت می‌کنند.

در اینجا باید به دو مهم در مورد این قوانین اشاره کرد:

۱- مهم‌ترین ضرورت اصلاح قانون وظیفه عمومی، ایجاد یکپارچگی، انسجام و جامعیت در قانون وظیفه بوده است. و ۲- مهم‌ترین رویکردی که بر اصلاح قانون وظیفه عمومی حاکم بوده، خوشایند‌سازی سربازی است به طوری که جوانان با اشتیاق و علاقه‌مندی به خدمت سربازی بروند. به گفته مسوولان در طول خدمت به مسائل تربیتی، بهداشت روانی، آموزش و توانمند‌سازی سربازان با آموزش‌های نظامی و انتظامی و آموزش‌های فردی در راستای همین رویکرد توجه شده است.

● کفیل نبودن، معتاد نبودن، در حال تحصیل نبودن قانون سرباز بودن

قانون سن: در قانون گذشته سال تولد در ۱۸ سالگی ملاک اعزام افراد بود اما در قانون جدید ماه تولد ملاک است. یعنی هر فرد در ماهی که طی آن به ۱۸ سالگی برسد، مشمول خوانده می‌شود.

قانون تحصیل: در قانون جدید نظام وظیفه هر فردی که قبل از ۱۸ سالگی از مدرسه ترک تحصیل کند یا فارغ‌التحصیل شود، پس از ۱۸ سالگی تنها ۶ ماه فرصت دارد تا تکلیف وضعیت مشمولی‌اش را روشن کند. دانش‌آموزان و دانشجویانی که که حین تحصیل به مشمولی برسند از معافیت تحصیلی بهره‌مند می‌شوند و پس از فراغت از تحصیل تا یک سال فرصت دارند خود را جهت اعزام معرفی کنند در غیر این صورت وارد غیبت می‌شوند. در همین قانون جدید برای هر مقطع تحصیلی سقفی تعیین شده است. سقف تحصیلی برای کاردانی ۵/۲ سال. برای کارشناسی ناپیوسته ۳ سال. برای کارشناسی پیوسته ۵ سال. برای ارشد پیوسته ۶ سال. برای دکترای پزشکی پیوسته ۸ سال و دکترای تخصصی ۶ سال در نظر گرفته شده است که البته با نظر کمیسیون دانشگاه‌ها این سقف زمانی‌ها تا یک سال دیگر قابل تمدید شدن هستند. همچنین در قانون قدیم برای معافیت تحصیلی باید کنکور داده می‌شد که در قانون جدید این شرط برداشته شده است. به علاوه اجازه انصراف از تحصیل برای یک‌بار در کل تحصیل، امکان ادامه تحصیل تا دکترای تخصصی در صورتی که در قانون گذشته این امکان تا دکترای عمومی وجود داشت، اجازه ادامه تحصیل در خارج از کشور برای مشمولانی که دارای مدرک تحصیلی کارشناسی و بالاتر (به شرط پذیرش در رشته مورد تایید وزارت علوم و وارد غیبت نشدن فرد) و معادل آن در حوزه‌های علمیه؛ در قانون جدید به مشمولان داده شده است. قانون جدید نظام وظیفه برای فارغ‌التحصیلان مراکز تربیت معلم، آنها را متعهد به انجام حداقل پنج سال خدمت در آموزش و پرورش می‌کند که البته این پنج سال خدمت در آموزش و پرورش پس از گذراندن دوره‌های مقدماتی آموزش نظامی (که برای همه مشترک است) خواهد بود.

قانون اعتیاد: در قانون جدید، مشمولانی که به مواد مخدر اعتیاد دارند باید هنگام معاینه اولیه شناسایی شده، به مراکز ترک اعتیاد معرفی شوند و حداکثر ۶ ماه تحت درمان قرار بگیرند. در کنار این افراد که همان ابتدا اعتیادشان مشخص می‌شود، افرادی هم که در حین خدمت اعتیادشان معلوم شود باید جدا از بقیه نگهداری شوند تا اقدامات لازم جهت ترک اعتیادشان صورت بگیرد و نهایتا ارائه کارت پایان خدمت به این افراد منوط به ارائه گواهی ترک اعتیاد خواهد بود.

قانون کفالت و معافیت: در معافیت کفالت پدر؛ نیازمندی پدر به مراقبت به دلیل بیماری یا نقص عضو یا کهولت سن قید شده در حالی که این شرط در قانون سابق نبود و همین‌طور سن پدر در معافیت نگهداری از پدری که نیازمند مراقبت است از ۵۹ سال تمام به ۶۵ سال تمام افزایش یافت. در معافیت کفالت جد و جده وجود فرزند پدر بزرگ و مادر بزرگ اعم از دختر و پسر مانع معافیت است، این در حالی است که در مقررات سابق فقط وجود فرزند پسر مانع معافیت بود. معافیت‌های جدید که در این قانون آمده است شامل معافیت مشمولی که همسرش فوت کرده و از او دارای فرزند صغیر باشد تا زمانی که ازدواج مجدد نکند، معافیت مشمولی که همسرش بعد از ازدواج معلول شده باشد و به مراقبت نیاز داشته باشد، معافیت یکی از فرزندان یا یکی از برادرانی که در حین خدمت سربازی فوت کرده باشد، معافیت یکی از فرزندان ذکور مادران فاقد شوهر تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی(ره)، معافیت تنها پسر خانواده‌یی که تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی باشند و سه فرزند دختر یا بیشتر باشند، معافیت یگانه مراقب و نگهدارنده خواهر تنی که فاقد شوهر یا فرزند پسر سالم باشد و در آخر معافیت مشمولانی که با معلولان جسمی و حرکتی ازدواج می‌کنند؛ می‌شود. البته در مورد مشمولان آخر، یعنی آنهایی که با معلولی حرکتی ازدواج می‌کنند به مدت پنج سال معافیت موقت داده می‌شود و اگر ازدواج آنها ادامه‌دار باشد، معافیت موقت به معافیت دایمی تبدیل می‌شود. در میان تمام این معافیت‌ها، در قانون جدید کسر خدمت برای مدرک تحصیلی و سابقه جبهه و جانبازی والدین در کنار معافیت سه برادری متوقف شده است.

قانون تاهل: در قانون جدید برای اعزام افراد مشمول که متاهل نیز هستند سعی شده محل خدمت‌شان تا جای ممکن نزدیک به محل سکونت‌شان باشد. سازمان‌های نظامی مشمولان متاهل را در محل‌های سکونت خودشان یا همسران‌شان یا آنجا که بخواهند، به خدمت می‌گیرند. این رویه بالا تا ۹۵ درصد اعمال می‌شود. در قانون وظیفه عمومی، دولت موظف است اعضای خانواده تحت تکفل را در طول مدت خدمت تحت پوشش قرار دهد و به آنها مستمری پرداخت کند که اعضای خانواده سربازان متاهل نیز از این خدمات بهره‌مند می‌شوند و خانواده این سربازان تحت پوشش بیمه خدمات درمانی نیروهای مسلح قرار می‌گیرند. در قانون جدیدی که در حال بررسی آن هستیم افزایش حقوق و مزایا، حق عایله‌مندی، افزایش امکانات زیست و خوراک و پوشاک و بهداشت، پوشش بیمه درمانی، پوشش بیمه عمر و پوشش بیمه حوادث از مزایای تعیین شده برای سربازان متاهل است.

● پس از سربازی

کارت پایان خدمت. کارتی که حکم برگ برنده برای دارنده‌اش دارد. کارتی که با آن می‌توان کار دولتی کرد، سفر رفت و اگر از بحث سربازان متاهل بگذریم در صورت لزوم ازدواج کرد. کارتی که شبیه به خیلی کارت‌های دیگر است اما در زیر این ظاهر ساده‌اش باطنی دارد که مثل شاه‌کلید عمل می‌کند و قفل بسیاری از درهای بسته زندگی پسران را باز می‌کند. با همین کارتی که بعد از سربازی به دست پسران می‌آید، آنها می‌توانند بسیاری از کارهای اداری را انجام دهند که در قانون آنها بدون داشتن این کارت اجازه آن را نداشته‌اند. مثل: شرکت در آزمایشات رانندگی و گواهینامه گرفتن. دریافت وام و کمک‌های کشاورزی و صنعتی از بانک‌ها یا موسسات دولتی. کاندیدا شدن در هر انتخاباتی. تحویل اصل گواهینامه یا پایان نامه پایان دوره‌های تحصیلی. صدور پروانه کسب و اجازه اشتغال. دریافت مستمری از سازمان‌های دولتی. استخدام به هر صورتی (رسمی، پیمانی، روزمزد، قراردادی) در وزارتخانه‌ها و موسسات دولتی. البته در قانون جدید ثبت هر گونه نقل و انتقال اموال از سوی مشمولان در دفاتر اسناد رسمی منعی ندارد و این در حالی است که در قانون قبلی برای این قبیل ثبت‌ها هم به کارت پایان خدمت نیاز بود. کارت پایان خدمت، بازکننده تمام این درهای بسته است.

● مجازات

وقتی پای قوانین وسط باشد، پای مجازات‌های عدم رعایت قوانین هم وسط می‌آید. چون همیشه و همه جا افرادی هستند که قوانین را جدی نگرفته و رعایت نمی‌کنند. در نتیجه همان قانون برای متخلفان مجازاتی را در نظر می‌گیرد. به همین منظور متخلفانی که از قانون نیاز کارت پایان خدمت (برای هر یک از موارد بالا) سرپیچی کنند، به محاکم قضایی معرفی می‌شوند که برای بار اول مجازات متخلف پرداخت هزینه سالانه یک سرباز، طبق نرخی که دولت اعلام می‌کند است. برای بار دوم مجازات فرد متخلف علاوه بر پرداخت مبلغ فوق؛ سه ماه انفصال از خدمت است و اگر برای بار سوم یا بیشتر همان تخلف تکرار شود، متخلف به طور دایم از خدمت منفصل می‌شود. حال که در مورد مجازات به کار‌گیری مشمولان که خلاف قانون است گفتیم، بد نیست بدانید از نظر قانون سربازانی که در مدت تعیین شده خود را برای اعزام معرفی نمی‌کنند؛ متخلف محسوب می‌شوند و برای این سربازان هم مجازات‌هایی را تعیین کرده است. یعنی در زمان صلح اگر مشمولی سه ماه غیبت داشته باشد، سه ماه اضافه خدمت می‌گیرد. اگر بیش از سه ماه غیبت داشته باشد، شش ماه اضافه خدمت می‌گیرد و اگر بیش از یک سال غیبت داشته باشد، شش ماه اضافه خدمت می‌گیرد به علاوه اینکه به مراجع قضایی نیز معرفی می‌شود.

● سرباز آماده!

بهانه جست‌وجو و نوشتن در رابطه با سربازی، یافتن چیزهایی راجع به سربازانی بود که در شرایطی خاص، مثل مرزها خدمت می‌کنند. اما در این تلاش هر چه بیشتر گشتم کمتر یافتم. جز وعده‌یی که گفته بود حقوق سربازان مرزی افزایش می‌یابد. در این جست‌وجو چیزی مبنی بر آموزش جداگانه و بیشتر به سربازانی که در مرز خدمت می‌کنند، نیافتم. افرادی که حتما از محروم‌ترین نقاط کشور و به معنای واقعی از روی ناچاری برای پاسبانی از مرزهای کشورمان انتخاب شده‌اند. اگر از اینکه مرزهایمان به مرزبان نیاز دارد نه سرباز وظیفه بگذریم، آیا حداقل آموزش بیشتر نباید ببینند که بدانند در مواقع اضطرار چگونه علاوه بر پاسداری از مرزها از خود نیز حفاظت کنند! و این قصه سر دراز دارد.

جدا گشتی دو سال از خانه‌ات دور

تغییر یافته مصراعی از یک شعر راجع به سربازی