فاطمه بنت اسد ع پیشگام در عرصه ایمان و هجرت

شخصیت والا و برتر فاطمه بنت اسد علیهاالسلام از بانوان مجاهد و مهاجر صدر اسلام از دو زاویه حقوقی و حقیقی مورد توجه است نقش ایشان نسبت به پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و تربیت حضرت علی علیه السلام علاوه بر این, از ابعاد و ساحت های معرفتی, ولایی, جهادی و حضور و ظهور در عرصه های فرهنگی, سیاسی و اجتماعی ایشان نیز سخن به میان می آید

شخصیت والا و برتر فاطمه بنت اسد علیهاالسلام از بانوان مجاهد و مهاجر صدر اسلام از دو زاویه حقوقی و حقیقی مورد توجه است: نقش ایشان نسبت به پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و تربیت حضرت علی علیه‏السلام . علاوه بر این، از ابعاد و ساحت‏های معرفتی، ولایی، جهادی و حضور و ظهور در عرصه‏های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی ایشان نیز سخن به میان می‏آید. از جمله ایمان آگاهانه، بصیرت در دین و پایداری در حفظ و گسترش ارزش‏های اسلامی، تقرّب وجودی و ایدئولوژیكی ایشان به پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و حضرت علی علیه‏السلام ، زن نمونه بودن، برخورداری از عقلانیت و معنویت‏گرایی.

شناخت تحلیلی و فراگیر شخصیت والای فاطمه بنت اسد علیهاالسلام از دو جهت ضروری است:

الف. از زنان نمونه صدر اسلام و الگوی ایمان، جهاد در راه خدا، هجرت، بصیرت و صبر در عرصه‏های ایدئولوژیكی و سیاسی و اجتماعی است.

ب. مادری نمونه، تأثیرگذار و كارآمد در كانون خانواده و اجتماع است، آن هم مادرِ مركز حقیقت، فلك حكمت، منبع معرفت و تجسّم عدالت در ساحت‏های عقلانی، اخلاقی و اجتماعی؛ یعنی قطب عارفان، امیرمؤمنان، پیشوای پارسایان، الگوی مجاهدان، اسوه عابدان و زاهدان حضرت علی علیه‏السلام ، كه مردم‏داری و حكمت و حكومت از امتیازات برجسته و منحصر به فرد ایشان می‏باشد و جامعه اسلامی و بشری هماره، بخصوص در عصر جدید، محتاج و مشتاق چنین اسوه‏های جاودانه انسانی است كه فراتر از زمان و زمین و زبان توانسته است نقش مهم و تعیین‏كننده‏ای در تاریخ ایفا نماید.

● ابعاد شخصیتی

از شخصیت فاطمه بنت اسد علیهاالسلام می‏توان در دو بخش مباحثی را مطرح نمود

۱. شخصیت حقوقی او در ارتباط با پرورش، سرپرستی و حق مادریِ عقل كل، هادی سُبُل، خاتم رُسُل، بشیر و نذیر، یعنی محمّد مصطفی صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و فرزند یگانه‏ای است كه تشبّه تام و كامل به خدای سبحان پیدا كرد و باید اعتراف نمود كه بشر معمولی عاجز از ادراك مقاماتِ غیبی و فتوحات معنوی و وجودی اوست؛ یعنی علی علیه‏السلام كه خود را «عبدٌ من عبید محمّد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله »(۲) می‏نامد. شخصیتی همچون فاطمه بنت اسد علیهاالسلام ، كه مادر حقیقی علی علیه‏السلام (۳) و ایفاگر نقش مادری برای محمّد رسول‏اللّه صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏باشد، از بزرگ‏ترین افتخارات، امتیازات و شرافت وجودی آن «بانوی نمونه»، مادری اسوه و زنی اهل ایمان و عمل صالح می‏باشد كه مصداق بارز «مَن عَمِلَ صالح مِن ذَكَرٍ او اُنثی فهو مؤمنٌ فَلَنُحیینَّهُ حیاهًٔ طیّبهً»(نحل: ۷۹) است.(۴)

۲. شخصیت حقیقی فاطمه بنت اسد علیهاالسلام در حنیف بودن، حقگرایی و توحیدش ظهور یافته است. او پیش از بعثت پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله بر دین نیایش ابراهیم علیه‏السلام بود؛ چنان‏كه همسرش ابوطالب علیه‏السلام نیز دین حنیف و توحید ابراهیمی علیه‏السلام را داشت(۵) و پس از بعثت نبی اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نیز از اولین زنانی بود كه به اسلام گرایش پیدا كرد و با پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله پس از خدیجه علیهاالسلام به عنوان نخستین زن بیعت نمود(۶) و ابوطالب علیه‏السلام نیز كه همسر فاطمه علیهاالسلام بود، در قالب شعری چنین سروده است:

وَ لَقدْ عَلِمْتُ بانَّ دینَ محمّدٍ مِن خَیرِ ادیان البریّهِٔ دنیا(۷)

یعنی: هر آینه دانستم كه دین محمّد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله از بهترین ادیان بشر در جهان است. و همو به فرزندش جعفر (وقتی دید پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در یكی از درّه‏های مكّه با علی علیه‏السلام نماز می‏خواند) گفت: پیش برو و طرف چپ پسر عمویت برای نماز بایست.(۸) حال آیا شخصیتی كه پیش از ظهور اسلام بر آیین توحیدی و ابراهیمی و پس از ظهور اسلام از زمره اولین مسلمانان و پیروان آیین توحیدی محمّد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله قرار گیرد، دارای مقامات معرفتی، ایمانی، اخلاقی و تربیتی والایی نیست؟ چگونه زنی كه این‏چنین در سایه‏سار بینش وحیانی و گرایش آسمانی زندگی كرده است، شایسته الگو شدن نباشد؟ انتخاب آگاهانه، آزادانه و مبتنی بر بیداری و پایداری آیین الهی از سوی فاطمه بنت اسد علیهاالسلام او را در مرتبه‏ای از انسانیت قرار می‏دهد كه شایسته تكریم و تفضیل‏های سرور عالمیان محمّد مصطفی صلی‏الله‏علیه‏و‏آله قرار گرفته و خدای سبحان او را لایق مادری علی علیه‏السلام برگزیده و در خانه خویش كعبه مكرّمه جواز ورودش داده است، در حالی كه مریم عذرا علیهاالسلام را چنین مقامی نداد، و این منزلت تنها از حضرت علی علیه‏السلام نیست كه مولود كعبه است، بلكه از موقعیت ممتاز فاطمه بنت اسد علیهاالسلام نیز حكایت می‏نماید. اینك آیا شایسته تأمّل و تدبّر نیست كه مریم مادر عیسی علیهماالسلام صاحب مقام عبودیت، طهارت، رزق معنوی و بهشتی و مقام ولایت باشد(۹) و مادر حضرت علی علیه‏السلام ، كه كعبه بر او شكافته شد تا در پناه عنایات و افاضات عینی و رحمانی قرار گیرد، دارای منزلت عبودیت، طهارت، رزق معنوی، بهشتی و مقام ولایت نباشد؟(۱۰) مقام «ولایت» از رهگذر معرفت الهی، عبودیت الهی، محبت الهی، سرعت و سبقت در ایمان و عمل صالح حاصل می‏گردد كه مقام فنای در خدا و شهود ملكوت عالم و آدم و زمامدار مطلق هستی پیدا و پنهان یا شهادت و غیب است؛ «بِیَدهِ مَلكوتُ السّمواتِ والارضِ»(یس: ۸۳)؛ «و كَذلِكَ نُری ابراهیمَ مَلكوتَ السمواتِ والارضِ لِیكونَ مِن الموقنینَ»(انعام: ۷۵) ملكوتی كه چشم عقل و دل فاطمه بنت اسد علیهاالسلام ، بدان گشوده شد همان چیزی بود كه وی را اهل حقیقت و یقین نمود.

● زندگی ظاهری و باطنی

فاطمه بنت اسد بن هاشم بن عبد مناف علیهاالسلام ، با ابوطالب علیه‏السلام همسر و عموزاده‏اش و با رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله از یك تیره بودند.(۱۱) او نخستین زن هاشمی‏ای بود كه همسرش نیز از خاندان هاشم بود.(۱۲) وی از زنان سابقه‏دار و مؤثّر در تاریخ اسلام به شمار می‏آمد، او از حیث ایفای نقش مادری برای پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و ایمان و مقاومت در راه هدف توحیدی و الهی و هجرت از مكّه به مدینه سرآمد و نمونه بود. به تعبیر ابوالفرج اصفهانی، او نخستین زنی بود كه پس از نزول آیه «یَا اَیُّها النَّبیُّ اِذا جاءَكَ المؤمناتُ یُبایِعنكَ» (ممتحنه: ۱۲) با پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله بیعت كرد(۱۳) و ابن ابی الحدید نیز به این مطلب، كاملاً معترف بوده است و اشاره كرده(۱۴) كه وی یازدهمین مسلمانی است كه به اسلام گروید.(۱۵) پس مصداق آیه مباركه «یَا ایُّها النَّبی اِذا جاءَكَ المؤمناتُ یُبایِعنكَ عَلی اَن لا یُشركنَ بِاللّهِ و لایَسرِقنَ و لایَزنینَ و لایَقتُلنَ اولادَهُنّ و لایَأتینَ بِبُهتانٍ یَفْتَرینَهُ بَین اَیدیهنّ و اَرْجُلِهِنَّ و لایَعصینَكَ فی مَعروفٍ فَبایعهُنَّ و استغفِر لَهُّنَ اللّهَ اِنّ اللّهَ غَفورٌ رَحیمٌ» (ممتحنه: ۱۲) است كه به گفته ابن عبّاس آیه مزبور در مورد ایشان نازل شده.(۱۶)

همچنین او مصداق آیه «والسابقونَ الاوّلونَ مِن المهاجرینَ والانصارِ و الّذینَ اتَّبعوهُم بِاحسانٍ رَضِیَ اللّهُ عَنهم و رَضوُا عَنهُ و اَعدَّ لهم جنّاتٍ تجری مِن تَحتِهاَ الانهارُ خالدینَ فیها ابدا ذلك الفوزُ العظیمُ» (توبه: ۱۰۰)(۱۷) است. فاطمه بنت اسد علیهاالسلام از جمله زنان بزرگواری بود كه فضیلت سبقت و مهاجرت را درك كرد و در آیه دوازدهم سوره ممتحنه، پس از اثبات صفت بیعت با پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله بسیاری از صفات نكوهیده و رذیله، مثل شرك به خدا، دزدی، زنا، قتل فرزند، افترا و بهتان و مخالفت با پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله از او سلب شده‏اند. او از همه آن‏ها اجتناب كرد. او با پیامبر بیعت نمود كه صفات رذیله یاد شده را انجام ندهد و از آن‏ها دوری كند. او حتی قبل از بیعت و نیز بعد از آن هرگز آلوده به آن صفات زشت نشد و از زنان مؤمن، موحّد، پاك صورت و پاك سیرت بود؛ یعنی به مقام تخلیه و طهارت از ضد ارزش‏ها و صفات مذموم اخلاقی و رفتاری رسیده بود.

در آیه یكصدم سوره توبه نیز از «سبقت» و «هجرت» به عنوان امتیازات برجسته نام برده شده و در كنار آن فضیلت‏ها، از صفاتی بسیار مهم، بنیادین و معرفتی ـ معنوی، كه از عقیده، اخلاق و اعمال پاك حكایت می‏نمایند، نیز نام برده شده است؛ همچون پیروی از پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، رضایت خدای سبحان از آنان و رضایت آنان از خداوند متعال، آماده شدن بهشت برای آنان ـ كه صفت بهشتی بودن را اثبات می‏نماید ـ و اینكه اهل فوز عظیم و رستگاری‏اند و فاطمه بنت اسد علیه‏السلام همه صفات سلبی و ثبوتی در آیات یاد شده را دارا بود؛ چنان‏كه از حضرت جعفر بن محمّد علیه‏السلام روایت شده است كه فاطمه دختر اسد علیهاالسلام نخستین زنی بود كه از مكّه به مدینه با پاهای خود به سوی پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله هجرت كرد و حضرت فرمود: «فاطمه دختر اسد مادر علی علیه‏السلام جزو یازده تن از "سابقون" در اسلام و از "بدریون" است و هنگامی كه آیه «یَا اَیُّها النَّبیُّ اِذا جَاءكَ المؤمناتُ یُبایِعنكَ»نازل شد، فاطمه نخستین زنی بود كه با پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله بیعت نمود.»(۱۸)

● شكوه ایمان در بارگاه الهی

با توجه به مباحث پیش‏گفته، شخصیت ایمانی و الهی فاطمه بنت اسد علیهاالسلام تا اندازه‏ای روشن شد. در این فراز از نوشتار حاضر، توجه به ایمان این بانوی محترم به خدای تبارك و تعالی و پیغمبران الهی، حتی پیش از بعثت رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، بر اساس حدیثی از اصول كافی در باب ولادت امیرالمؤمنین علیه‏السلام ، كه شیعه و سنّی آن را نقل كرده‏اند، قابل توجه است كه چگونه وقتی فاطمه بنت اسد علیهاالسلام درد زایمان بر او فشار آورد، به كنار خانه خدا آمد و با این چند جمله، شكوه ایمانش را در پیشگاه الهی و بارگاه قدس ربوبی متبلور ساخت و عرضه داشت:

«پروردگارا! من ایمان دارم به تو و به همه پیغمبران و كتاب‏هایی كه از سوی تو آمده‏اند و گفتار جدّم ابراهیم خلیل را تصدیق كرده‏ام؛ همو كه این خانه كعبه را بنا كرد.

پروردگارا! به حق همان كسی كه این خانه را بنا نهاد و به حق این نوزادی كه در شكم من است، ولادت او را بر من آسان گردان.»(۱۹)

در حدیث یاد شده، چند نكته مهم متجلّی‏اند: الف. ایمان به خدا و وحدانیت الهی؛ ب. ایمان به انبیای الهی علیهم‏السلام ؛ ج. ایمان به ابراهیم خلیل الرحمن علیه‏السلام ؛ د. ایمان به كتاب‏های آسمانی نازل شده بر پیامبران خدا؛ ه. ایمان به خانه خدا و قداست و عظمت آن؛ و. شناخت فرزندش حضرت علی علیه‏السلام و جایگاه و منزلتش نزد خدای متعال؛ ز. توسّل به انوار قدسی پیامبران، خانه خدا و شخصیت حضرت علی علیه‏السلام . آیا این‏ها همه از معرفت، ادب و تكامل روحی و معنوی فاطمه بنت اسد علیهاالسلام حكایت نمی‏نمایند؟

۱ دكترای عرفان اسلامی، عضو هیأت علمی پژوهشگاه «فرهنگ و اندیشه اسلامی».

۲. اصول كافی، ج ۱، ص ۸۹ و ۹۰، باب الكون و المكان.

۳. شیخ مفید، الارشاد، ج ۱، ص ۲ / شیخ عباس قمی، تاریخ زندگی حضرت علی علیه‏السلام ، ص ۱۴ / سیدهاشم رسولی محلاّتی، زندگی امیرالمؤمنین علیه‏السلام ، چ هشتم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۷، ص ۱۴ ـ ۱۵.

۴. ر. ك: عبداللّه جوادی آملی، زن در آینه جلال و جمال، چ سوم، قم، اسراء، ۱۳۷۷، ص ۹۰ ـ ۹۱.

۵. علی محمّد علی دخیّل، فاطمه بنت اسد، ترجمه صادق آئینه‏وند، تهران، امیر كبیر، ۱۳۶۲، ص ۱۲.

۶. ابن الصباغ مالكی، الفصول المهمّه، ص ۳۱.

۷. علی محمّد علی دخیّل، پیشین، ص ۱۳.

۸. ابن ابی الحدید، شرح نهج‏البلاغه، ج ۱، ص ۵ و طبق حدیثی در اصول كافی، ج ۱، ص ۴۴۸ امام صادق علیه‏السلام حكایت ابی‏طالب را حكایت اصحاب كهف دانست كه ایمان خود را مخفی داشتند و تظاهر به شرك كردند و خداوند دوبار به آن‏ها پاداش داده است.

۹. مریم: ۱۷ و ۱۸ / تحریم: ۱۲ / آل عمران: ۳۷، ۴۲، ۴۳، ۴۵ و ر. ك: عبدالله جوادی آملی، پیشین، ص ۱۴۴ ـ ۱۷۳ / عبدالله جوادی آملی، ولایت در قرآن، تهران، رجاء، چ چهارم، ۱۳۷۵، ص ۲۷۶.

۱۰. ر. ك: محمّد دیلمی، ارشاد القلوب / سیدمحسن امین عاملی، اعیان الشیعه / شیخ صدوق، الامالی، محمدباقر مجلسی، جلاء العیون / همو، بحارالانوار / شیخ صدوق، علل الشرائع.

۱۱. سیدجعفر شهیدی، علی از زبان علی یا زندگانی امیرالمؤمنان علیه‏السلام ، چ هشتم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۸، ص ۶.

۱۲. سیدمحسن امین، پیشین، ج ۳، ص ۱۰.

۱۳. ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبییّن، ص ۵.

۱۴. ابن ابی الحدید، پیشین، ج ۱، ص ۶.

۱۵. همان.

۱۶. سبط بن جوزی، تذكرهٔ الخواص، ص ۱۰.

۱۷. ر. ك: ناصر مكارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج ۸، ص ۹۹ ـ ۱۱۱.

۱۸. هاشم بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج ۴، ص ۲۲۷؛ و در زمینه شرایط بیعت، رابطه بیعت زنان و شخصیت اسلامی آنان ر. ك: ناصر مكارم شیرازی و دیگران، پیشین، ج ۲۴، ص ۴۴ ـ ۵۰ و ج ۲۲،ص۶۹ ـ ۷۸.

۱۹. محمدبن یعقوب كلینی، اصول كافی، ج ۳، ص ۳۰۱ ـ ۳۱۳ / محمّدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۵، ص ۳۰۷ / علاّمه امینی، الغدیر، ج ۶، ص ۲۱ به بعد / حاكم نیشابوری، المستدرك علی الصحیحین، ج ۳، ص ۴۸۳.

۲۰. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۲۵، ص ۷۰، ۱۷۹، ۱۸۰ / ابن اثیر، اسدالغابهٔ، ج ۵، ص ۵۱۷.

۲۱. سیدهاشم رسولی محلاتی، پیشین، ص ۱۵.

۲۲. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۲۵، ص ۷۰، ۸۰، ۱۷۹ و ۱۸۰ / ابن اثیر، پیشین، ج ۵، ص ۵۱۷.

۲۳. حاكم نیشابوری، پیشین، ج ۳، ص ۱۰۸.

۲۴. سیدهاشم رسولی محلاّتی، پیشین، ص ۱۲.

۲۵. توفیق ابوعلم، الامام علی؛ رجل الاسلام المخلّد، ص ۳۳ / ابن حجر عسقلانی، الاصابهٔ فی التمییز الصحابه، ج ۴، ص ۳۶۹ / ابوالمؤیّد الموفق خوارزمی، مقتل الحسین علیه‏السلام ، ج ۱، ص ۳۳.

۲۶. سبط بن جوزی، پیشین، ص ۱۲.

۲۷. عمادالدین بن یحیی بن ابی كبر العامری، شرح بهجهٔ المحافل، ج ۱، ص ۲۳۲.

۲۸. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۹، ص ۱۷.

۲۹. حاكم نیشابوری، پیشین، ج ۳، ص ۱۰۸.

۳۰. سبط بن جوزی، پیشین، ص ۱۳.

۳۱. همان، ص ۱۲.

۳۲. جمال‏الدین ابوالفرج ابن الجوزی، صفوهٔ الصفوهٔ، ج ۲، ص ۲۸.

۳۳. سیدمحسن امین، پیشین، ج ۴۲، ص ۲۵۰.

۳۴. علی محمّد علی دخیّل، پیشین، ص ۲۴ ـ ۲۵.

۳۵. محمد بن یعقوب كلینی، پیشین، ج ۱، ص ۴۲۲.

۳۶. ر. ك: محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۳۵، ص ۶۸ ـ ۱۸۳ / علاّمه امینی، پیشین، ج ۷، ص ۴۹ ـ ۳۳۰ / عبداللّه شیخ علی الخنبیزی، ابوطالب مؤمن قریش.

۳۷. محمّدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۳۶، ص ۱.

۳۸. مجادله: ۱۱.

۳۹. حجرات: ۱۳.

۴۰. نبأ: ۹۵ / توبه: ۲۰.

۴۱. حشر: ۱۰ / توبه: ۱۰۰.

۴۲. آل عمران: ۱۹۰ ـ ۱۹۵ / ر. ك: ناصر مكارم شیرازی و دیگران، پیشین، ج ۳، ص ۲۴۳ ـ ۲۵۱.

۴۳. محمّدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۱۰۳، ص ۲۲۴.

۴۴. ر. ك: عبداللّه جوادی آملی، زن در آینه جلال و جمال، ص ۲۹۰ ـ ۳۰۴ / علی محمّد علی دخیّل، زنان بزرگ اسلام، ج ۲، ص ۹ ـ ۳۴.

۴۵. ق: ۳۷ / نیز ر. ك: محمّد بن یعقوب كلینی، پیشین، با ترجمه و شرح فارسی، چ پنجم، اسوه، ۱۳۸۱، ج ۳، ص ۳۰۷، حدیث سوم.

۴۶. حج: ۴۶ / مولی محسن فیض كاشانی، تفسیر الصافی، مشهد، مطبعهٔ سعید، ج ۳، ص ۳۸۳ و ۳۸۴ / سیدمحمّدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱۴، ص ۳۸۹، معرّب، چاپ ایران / ناصر مكارم شیرازی و دیگران، پیشین، ج ۱۴، ص ۱۴۵ ـ ۱۴۶.

۴۷. سیدهاشم رسولی محلاّتی، پیشین، ص ۱۴ و ۱۵ / سیدمهدی شمس الدین، بانوان نمونه، قم، دارالفكر، ۱۳۷۶، ص ۳۵.

منبع:ماهنامه بانوان شیعه، شماره ۳

---