صفات آمر و ناهی

نگاهی به صفات و شرایط آمرین به معروف و ناهیان از منکر

معروف چیزهایی است که هم شرع و هم عقل‎ ‎آنها را پسندیده و خوب می‌داند و منکر اعمالی است که در نظر شرع و عقل ناپسند و‎ ‎زشت است. نام دیگر معروف‌ها واجبات یا مستحبات است و از منکرها هم می‌توان با نام‎ ‎محرمات و مکروهات یاد کرد. کسی که بخواهد وارد میدان امر به معروف و نهی از منکر‎ ‎شود باید در حد لازم آنچه را که در دین و فقه به عنون حلال و حرام است بشناسد تا‎ ‎امر و نهی او هم بیراهه و غلط نباشد. آشنایی با احکام الهی و معارف دین و محتوای‎ ‎قرآن برای تلاشگران این صحنه ضروری است.‏

در یک جامعه‌ دینی که حکومت دینی‎ ‎دایر است و نظام حکومتی زیر نظر ولایت فقیه می‌چرخد قوانین و مقررات آن هم مشروع و‎ ‎لازم الاتّباع است و تخلف از آنها گناه می‌باشد (گناه تنها معصیت‌هایی که در قرآن و‎ ‎روایات آمده نیست) خلاف همان گناهی است که عقل و شرع و وجدان در نکوهش آن، هم‎ ‎سخن‌اند. پزشکی که از ناچاری و اضطرار بیمار سوء استفاده کند و هزینه‌ چند برابر‎ ‎برای درمان طلب کند، معلمی که در امر آموزش دانش‌آموزان از وقت و کار بدزدد و در‏‎ ‎کلاس روزنامه بخواند، کارمندی که رشوه بگیرد یا اختلاس کند، فروشنده‌ای که اجناس‎ ‎بدلی و بنجل را به خریداران قالب کند، همسایه‌ای که بدون مجوز و امتیاز از آب، برق،‎ ‎تلفن و گاز همسایه‌ دیگر استفاده کند و انشعاب بکشد، آن که در امتحان تقلّب کند،‎ ‎آن که با تلفن مزاحم دیگران شود و خیلی دیگر از این نمونه‌ها غیر از اینکه "خلاف‎" ‎است و پیگرد قانونی و جریمه دارد، گناه هم محسوب می‌شود‎.

‎آدم معتقد به خدا و پیغمبر و قیامت و‎ ‎حساب و کتاب، علی القاعده باید از این خلاف‌ها و گناه‌ها بپرهیزد. پس شناخت و‎ ‎شناساندن مصداق‌ها و موارد گناه از لوازم و صفات شایسته‌ کسی است که به این واجب‎ ‎می‌پردازد. در اینجا توصیه‌ای را که حضرت‌ امام خمینی(ره) در این‌باره فرموده است‎ ‎می‌آوریم تا راهنمای عمل ما باشد:"کسی که امر به معروف و نهی از منکر می‌کند باید‎ ‎مواظب باشد که در راه آن مرتکب گناهی مانند دروغ، توهین و تحقیر نشود. مانند طبیبی‎ ‎مهربان و پدری رئوف باشد، رعایت مصلحت طرف را بکند از خودخواهی و خودستایی بپرهیزد،‎ ‎قصدش تنها برای رضای خدا باشد، خود را منزّه از گناه نبیند، چه بسا که گناهکار‎ ‎دارای صفات و اعمال نیکی بوده و نزد خدا محبوب‌تر باشد‎."

‎

● صفات آمر و ناهی‎:

‎کسی که دیگران را به خوبی‌ها و ارزش‌ها‎ ‎دعوت می‌کند، یا آنان را از گناهان و زشتی‌ها نهی می‌کند، برای آنکه در این دعوت‎ ‎موفق باشد باید صفات و شرایطی داشته باشد که در ذیل بدان اشاره می گردد‎:

‎

● هماهنگی حرف و عمل‎:

‎مردم بیشتر از حرف به عمل انسان امر به‎ ‎معروف و نهی از منکر کننده می‌نگرند و از رفتارش بیش از سخنش تأثیر می‌پذیرند. از‎ ‎این رو شخص آمر و ناهی، باید خودش آراسته به خوبی‌ها و منزّه و وارسته از بدی‌ها‎ ‎باشد تا تبلیغ و دعوتش مؤثر باشد. قرآن کریم می‌فرمایند‎:

"‎أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ‎ ‎وَتَنسَوْنَ أَنفُسَکُمْ" (سوره بقره، آیه ۴۴‏‎)

‎آیا مردم را به نیکی فرمان می دهید و‎ ‎خود را فراموش می کنید؟

دعوت عملی مؤثر از دعوت زبانی است و‎ ‎اگر کسی خودش نسبت به گفته‌هایش مقیّد و متعهد نباشد، بر دیگران نمی‌تواند تأثیر‎ ‎بگذارد. به علاوه خود این تعارض بین گفتار و رفتار، بسیار ناپسند است. در حدیثی‎ ‎حضرت علی(ع) فرموده‌اند‎:

"‎لَعَنَ اللّهُ الآمِرینَ‎ ‎بِالمُعْرُوفِ التّارِکینَ لَهُ وَ النّاهینَ عَن المُنْکَرِ العامِلینَ بِه"(نهج‎ ‎البلاغه، خطبه ۱۲۹‏‎)

‎لعنت خدا بر کسانی که امر به معروف می‎ ‎کنند، ولی خودشان آن معروف را انجام نمی دهند، و از منکر نهی می‌کنند، ولی خودشان‎ ‎آن را انجام می دهند‎.

‎امام صادق(ع) نیز می‌فرمایند: "با عمل‎ ‎خودتان مردم را به راه حق دعوت کنید‎"( ‎وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۱۹۴‏‎)

‎آری... دوصد گفته چون نیم کردار نیست‏‎! ‎و دعوت‌های بی‌پشتوانه عمل همچون شلیک بی‌خشاب و چک بی‌محل است؛ بی‌اثر و‎ ‎بی‌ارزش‎!

‎

● برخورد شایسته و چهره باز‎:

‎داشتن حسن خلق و چهره گشاده و بشّاش‎ ‎عامل جذب دیگران است. از این‌رو برخورداری از ملایمت و برخورد جاذب و نرم و پرهیز‎ ‎از قیافه گرفتن و عبوس و اخمو بودن می‌تواند در موفقیت شخص مؤثر‎ ‎باشد‎.

‎نمونه عالی این صفت در رسول خدا(ص) بود‎ ‎که با اخلاق نیکو و برخورد شایسته و متواضعانه‌اش مردم را به حقّ و راه خدا جذب‎ ‎کرد‎.

‎در حدیثی از امام حسین(ع) آمده است‎: "‎کسی که امر به معروف می کند، باید....با مردم مهربان و رفیق باشد و تا ضرورت پیش‎ ‎نیاید، خشونت نکند. او باید با لطافت و محبت مردم را به کار خیر دعوت‎ ‎کند"(بحارالانوار، ج۹۷، ص۸۳‏‎)

‎

● گفتار نرم‎:

‎شیوه ملایم و نرم در سخن گفتن و پر هیز از تندی و‎ ‎عصبانیت و پرخاشگری صفت شایسته دیگری است. حتی خداوند، وقتی موسی و هارون(ع) را‎ ‎برای دعوت فرعون به خداپستی می‌فرستد، به آن دو توصیه می‌فرماید که با فرعون به‎ ‎نرمی و گفتار نرم سخن بگویید‎:

"‎فَقُولَا لَهُ قَوْلًا‎ ‎لَّیِّنًا" ( سوره طه، آیه ۴۳‏‎) ‎نرمش در گفتار و برخورد،‎ ‎گاهی سرسخت‌ترین افراد را هم به زانو در می‌آورد و تسلیم می‌کند‎.

‎در حدیثی از امام حسین(ع) نیز آمده‎ ‎است: "کسی که امر به معروف می کند، باید...گفتارش نیکو باشد" (بحار‌الانوار، ج۹۷،‏‎ ‎ص۸۳‏‎)

‎

● حوصله و بردباری‎:

‎موفقیت در این دعوت، نیاز به تحمل و‎ ‎حوصله دارد. با کم طاقتی و زود خسته شدن و کم ظرفیتی، کاری از پیش نمی‌رود، به‎ ‎تعبیر قرآن "شرح صدر" و "سعه‌ صدر" لازم است. مانند پزشک و پرستاری که به مداوای‎ ‎یک بیمار مشغول است و جز با صبوری و حوصله به نتیجه نمی‌رسد. در این راه باید حتی‎ ‎تمسخرها و بی‌اعتنایی‌ها و دشمنی‌ها و آزارها را هم تحمل کرد و به حساب خدا‎ ‎گذاشت‎.

‎قرآن در نشانه بندگان خوب خداوند می‎ ‎فرماید: "آنان کسانی هستند که هرگاه با افراد ناآگاه برخورد کنند، با سلام (و‎ ‎مسالمت) از کنار آنها گذر می کنند"(سوره فرقان، آیه ۶۳‏‎)

‎

● کاری برای خدا‎

‎از آنجا که امر به معروف و نهی از‏‎ ‎منکر از فروع دین و از عبادات است، انسان باید برای خدا اقدام به آن کند و توقّع‎ ‎پاداش هم از خدا داشته باشد. انجام این وظیفه نباید با انگیزه‌های مادی و دنیوی‎ ‎آمیخته گردد، هدف باید خدا باشد نه خودنمایی و کسب وجهه و موقعیت؛ در این صورت‎ ‎انسان از کار هم خسته نمی‌شود و از کارشکنی‌ها هم ناامید نمی‌گردد. اخلاص عامل‎ ‎ارزش‌گذار برای اعمال است. آمران به معروف باید برای خدا تلاش کنند نه برای‎ ‎خودنمایی یا به قصد تحقیر دیگران یا انتقام‌جویی و آبروریزی و تسویه حساب‎ ‎دیگران‎.

‎

● صبر و تحمّل‎

‎هیچ کار مهمی بی‌زحمت و مشقّت نیست. در‎ ‎راه انجام این وظیفه‌ الهی انسان باید بر سختی‌ها، ناملایمات، بی‌مهری‌ها و‎ ‎خصومت‌ها تحمّل و استقامت داشته باشد و به علت مشکلات کار و راه، دست از هدف‎ ‎برندارد. در توصیه‌های لقمان به فرزندش آمده است که: پسرم! نماز را برپا دار، امر‎ ‎به معروف و نهی از منکر کن و بر آنچه به تو می‌رسد صبر کن که این نشانه‌ تصمیم و‎ ‎عزم استوار است. (سوره لقمان، آیه ۱۷‏‎)

‎

● انتقاد از کار، نه از شخص‎

‎اگر خلافکار احساس کند شخصیت دارد و‎ ‎محبوب است و تنها نقطه ضعف او کار خلافش است، به راحتی آن را ترک می‌کند. در روایات‎ ‎می‌خوانیم: "چه‌بسا خداوند افرادی را دوست دارد؛ اگر چه از عمل آنها ناخشنود‎ ‎است" (بحارالانوار، ج۳۶، ص۲۳۳‏‎)

‎شخصی از امام کاظم(ع) پرسید: یکی از‎ ‎یاران شما شراب خورده است. آیا از او دوری جویم؟ امام فرمود: "از کارش دوری جویید،‎ ‎نه از خودش" (همان، ج۲۷، ص۱۳۷‏‎)

‎

● توجه به خصوصیات اخلاقی هر فرد‎

‎در حدیثی از امام حسین(ع) آمده است‎: "‎کسی که امر به معروف می‌کند، ... باید بداند که هر کس خلق و خویی دارد و با هر کس‎ ‎باید طور خاصی سخن گفت"(همان، ج۹۷، ص۸۳‏‎)

‎آثار امر به معروف و نهی از منکر از‎ ‎دیدگاه معصومین(ع‎):

‎▪ حفظ اسلام و احکام آن‎

‎اسلام، حقیقتی است که حفظ آن به اجرای‎ ‎آن در زندگی فردی و اجتماعی مؤمنان است و امر و نهی دینی، وسیله‌ای مقدس و مؤثر‎ ‎برای اجرای احکام دین به شمار می آید. امام باقر(ع) فرمودند: "امر به معروف و نهی‎ ‎از منکر، راه انبیاء و صالحان و فریضه‌‌ عظیمی است که دیگر واجبات به وسیله آن‎ ‎اجرا می گردد‎"( ‎وسائل‌الشیعه، ج۱۱، ص۳۹۵‏‎)

‎▪ تقویت مؤمنان‎

‎امیرمؤمنان علی(ع) فرمود: "کسی که امر‎ ‎به معروف کند، پشت مؤمنان را محکم کرده است‎"( ‎نهج البلاغه، حکمت۳۱‏‎)

‎▪ به دست آوردن خلافت الهی‎

‎پیامبر اعظم(ص) فرمودند: "کسی که امر‎ ‎به معروف و نهی از منکر کند، خلیفه خدا در زمین و خلیفه رسول اوست‎"

(‎مستدرک‌الوسائل، ج۱۲،‎ ‎ص۱۷۹‏‎)

‎▪ آبادی زمین‎

‎امام باقر(ع) فرمودند: "به وسیله امر‎ ‎به معروف و نهی از منکر، زمین آباد می شود‎"( ‎بحار‌الانوار ، ج۷۴، ص۳۸۵‏‎)

‎▪ رستگاری‎

‎قرآن کریم می فرماید: "باید از شما‎ ‎مسلمانان گروهی باشند که به خیر و نیکی دعوت کنند و امر به معروف و نهی از منکر‏‎ ‎نمایند و آنها رستگارانند‎"( ‎سوره آل‌عمران، آیه ۱۰۴‏‎)

‎▪ تضعیف کفار‎

‎امیرمؤمنان علی(ع) می فرمایند: "کسی که‎ ‎نهی از منکر کند، بینی کافران را به خاک مالیده است"(نهج البلاغه،‎ ‎حکمت۳۱‏‎)

‎▪ خیر و نیکی‎

‎پیامبر اعظم(ص) فرمودند: "امت من تا‎ ‎وقتی امر به معروف و نهی از منکر می کنند، در خیر و خوشی هستند"(وسائل‌الشیعه، ج۱۱،‎ ‎ص۳۹۸‏‎)

▪ ‎اصلاح اجتماع‎

‎امام خمینی(ره) در وصیت نامه الهی ـ‎ ‎سیاسی خود فرمودند‎:

‎همان‌طور که هر شخص و هر فردی موظف است‎ ‎خودش را اصلاح کند، موظف است دیگران را هم اصلاح کند. اصل امر به معروف و نهی از‎ ‎منکر برای همین است که جامعه را اصلاح کند‎.( ‎صحیفه امام، ج۱۰، ص۱‏‎)

‎▪ امنیت‎

‎امام باقر(ع) فرمودند: "به وسیله امر‎ ‎به معروف و نهی از منکر، راه ها امن می گردد"(وسائل‌الشیعه، ج۱۱، ص۳۹۵‏‎)

‎آثار ترک امر به معروف و نهی از‎ ‎منکر از دیدگاه معصومین(ع‎):

‎▪ تسلط اشرار‎

‎امام رضا(ع) می فرماید: "امر به معروف‎ ‎و نهی از منکر کنید؛ وگرنه، اشرار بر شما چیره می شوند و خوبانتان دعا می کنند و‎ ‎مستجاب نمی‌گردد" (وسائل‌الشیعه، ج۱۱، ص۴۰۴‏‎)

‎▪ محرومیت از برکات الهی‎

‎امام صادق(ع) می‌فرماید: "هر گناهکاری‎ ‎که در قومی گناهی انجام دهد و بر معصیتش ادب نشود، نخستین چیزی که خدا آن قوم را به‎ ‎آن گرفتار می سازد، محرومیت از برکات الهی است"(وسائل‌الشیعه، ج۱۱،‎ ‎ص۴۰۴‏‎)

‎▪ عقوبت الهی‎

‎امیرمؤمنان امام علی(ع) ‌می‌فرماید: "خداوند عموم‎ ‎مردم را به گناه پنهانی گروه خاصی عذاب نمی کند، ولی وقتی عده ای آشکارا گناه کنند‎ ‎و عامه مردم از آن جلوگیری ننمایند، هر دو گروه مورد عقوبت خدای عزّوجلّ قرار می‎ ‎گیرند"(وسائل‌الشیعه، ج۱۱، ص۴۰۷‏‎)

مسعود‎ ‎فولادفر