شیوه و فرایند ابراز انتقاد و اعتراض در نظام اسلامی چگونه است

تاثیرگذاری انتقاد و اعتراض, به نحویکه بتواند نظام سیاسی و دولتمردان را به تغییر موضع مثبت به نفع مردم و جامعه وادارد و به سوی اصلاح امور بکشاند, نیازمند شیوه های موثر و کارآمد و فرایند معقول و منطقی است زیرا شیوه های مطلوب, انتقاد و اعتراض را قانونمند و سازمان یافته می کند و فرایند, آن را نهادینه می سازد و در نتیجه میزان تاثیرگذاری و اثر بخشی آن در حد زیادی افزایش می یابد

بر این اساس شیوه‌ها و فرایند انتقاد و اعتراض را می‌توان بدین قرار بیان نمود:شیوه‌ها: مراد از آن، نحوهٔ مطرح نمودن انتقاد و اعتراض و به کار گرفتن روش‌های لازم برای آن است و لذا به طور کلی حالات ممکن برای طرح انتقاد و اعتراض از دوصورت فردی و جمعی(۱) بیرون نخواهد بود. و با توجه به اینکه نحوهٔ انتقاد و اعتراض به شدت عمل مورد انتقاد و به جایگاه شخص حقیقی یا حقوقی‌ایکه انتقاد متوجه اوست، بستگی دارد، لذا یا به صورت مستقیم یا غیرمستقیم و یا به گونهٔ آرام یا شدید می‌تواند عملی گردد. از همین رو؛ هر یک از شیوه‌های یاد شده برای اینکه انتقاد و اعتراض به نتیجه برسد و بتواند مسیر اصلاحی و سازنده‌اش را آنگونه که خواست منتقدان است طی نماید، ایجاب می‌کند تا متناسب با موضوع مورد انتقاد و با ملاحظه عملکرد مورد اعتراض، اقدام موثری به کار گرفته شود که می‌توان این اقدامات را تحت عناوین ذیل بیان نمود:

۱. تذکر:

از آنجاییکه انسان گرفتار نسیان است و همواره در معرض غفلت قرار دارد، شدیداً نیازمند تذکر و یاد دهانی است. شاید به همین ملاحظه است که قرآن کریم، رسول اکرم(ص) را «مذکّر»(۲) خوانده و دستور می‌دهد «تذکر بده و یادآور شو! زیرا یادآوری به نفع مومنان است.(۳) هم چنین قرآن مجید به عنوان تذکری برای پرهیزکاران(۴) و یا مایه ذکر و بیداری جهانیان(۵) معرفی می‌شود.

از آن گذشته، اگر به آیات متعدد و مختلف قرآن مجید که آن را ذکر می‌نامد،(۶) یا بپاداشتن نماز را موجب یاد خدا می‌داند(۷) و کراراً بیان می‌کند که «قرآن برای یادآوری و بیداری است، کو آن کسیکه متذکر شود.»(۸) دقت به عمل آید، علاوه بر جایگاه بلند و با اهمیت تذکر، به این نتیجه دست می‌یابیم که تذکر و یادآوری وظایف، مسئولیت‌ها، خطاها و انحرافات؛ عامل بسیار مهمی برای بیداری و هوشیاری و مانع بزرگی در برابر نسیان و غفلت است که موجب می‌شود انسان و به همین نسبت، حکومت و زمامداران از خطا و کجروی در امان مانده و راه ترقی و کمال را بهتر و سریع‌تر بپیماید.

نکته مهم قابل بیان در این زمینه این است که تذکر به دلیل در برداشتن واقعیات تلخ و حقایق، ممکن است در موارد متعددی به مذاق شخص یا مقام مورد تذکر خوش نیاید و چه بسا از پذیرش آن سر باز زند. لکن این باعث نمی‌شود که تذکر کم اهمیت یا ترک شود. حضرت امیر(ع) به همین دلیل به مالک اشتر دستور می‌دهد «نزدیکترین و مقدم‌ترین افراد از میان یاران و مشاوران و کارگزاران حکومت به تو، باید کسی باشد که تلخی سخن حق را بیشتر از دیگران به تو می‌چشاند.»(۹)

۲. نقد آشکار:

گستردگی جوامع و پیچیدگی روابط اجتماعی به ویژه میان دولت و ملت موجب آن شده است تا تماس و ارتباط مستقیم میان زمامداران و مردم تا حد بسیار زیادی کاهش پیدا کند و نوعاً رابطه میان فرمانروا و فرمانبر از طریق دستگاه اداری و نظام دیوان سالاری تأمین می‌گردد. از این رو، ضرورت اقتضا دارد تا انتقادات مردمی و شبهاتی که در اذهان عمومی پدید می‌آید، از طریق رسانه‌ها، مطبوعات و محافل عمومی طرح و گوشزد شود. این مسئله موجب می‌شود تا:

۱. انتقاد مطرح شده در معرض داوری همگانی قرار گیرد و چه بسا نسبت به آن، دسته‌های موافق و مخالف شکل گرفته و دلایل گوناگونی له یا علیه آن اقامه شود. در واقع، طرح علنی نقد، عملاً به یک مشورت غیرمستقیم تبدیل می‌شود و در نتیجه آن، یا نقد پخته‌تر گشته و تقویت می‌شود، یا منتقد از دلایل مخالفان قانع گشته و از آن دست بر می‌دارد و یا ممکن است از دل این مباحثات، راه حل منطقی و مفیدی پیدا شود که بتواند برای حکومت بسیار راهگشا باشد.

۲. نقد علنی از طریق رسانه‌های همگانی و مطبوعات زودتر به گوش مسئولان و زمامداران می‌رسد و نسبت به تذکر مخفی یا فردی اثر بیشتری بر جای می‌گذارد.

۳. نقد علنی موجب روشنگری اذهان عامه مردم می‌شود و ایشان را نسبت به عملکرد دولت و سرنوشت جامعه حساس می‌نماید. زیرا در جامعه‌ایکه چندین صدا قابل شنیدن است، تحمیل دروغ یا خلاف واقع بر مردم ناممکن می‌گردد و طبعاً شنیده‌ها در اذهان اصلاح می‌شود.(۱۰)

نکته مهم و قابل توجه در طرح علنی نقد آن است که منتقدان، مورد نقد را به طور واضح، شفاف و دقیق مورد توجه قرارداده و با دلایل و شواهد متقن مطرح نمایند. زیرا در غیر این صورت، ممکن است مغرضان به منظور بهره‌برداری‌های سیاسی و منافع شخصی یا جناحی از آن سوء استفاده نمایند. هر چند رعایت این نکته در تمامی مراحل فرایند و شیوه‌های انتقاد و اعتراض ضروری است که تفصیل آن در مبحث «آداب انتقاد و اعتراض» خواهد آمد.

---