ترصیع و تزئین ظروف فلزی

تزئین و ترصیع ظروف و زینت آلات فلزی و همچنین آرایش آنها به طرز سیاه قلم و یا صور مختلف صنعتی است كه از دوران ساسانی در ایران معمول بوده و در دوره اسلام رو به زیبایی و كمال رفته است

تزئین و ترصیع ظروف و زینت آلات فلزی و همچنین آرایش آنها به طرز سیاه قلم و یا صور مختلف صنعتی است كه از دوران ساسانی در ایران معمول بوده و در دوره اسلام رو به زیبایی و كمال رفته است. گاه هنرمند برای منظور خویش خطاطی را مناسب دانسته و زمانی از نقوش انسان و حیوان و یا نقشهای هندسی و اسلیمی استفاده كرده است.

چون در شرع مبین اسلام استعمال ظروف سیمین و زرین منع گردیده و مكروه شناخته شده، هنرمندان سعی نموده اند با ساخت اشیائی از قبیل قاب قرآن، جا دعا و همچنین زینت آلات، هنر خویش را عرضه بدارند تا هم رسم و سنت قدیمی محفوظ ماند و هم از قوانین مذهبی سر پیچی نگردیده باشد.

یك نوع تزئین معمول در قرون اولیه اسلام، ساخت ظروف و یا اشیاء با نقش برجسته می باشد، به این ترتیب كه نقوش و یا كلماتی را كه برای تزئین شیی در نظر می گرفته اند قبلاً از فلز دیگری تهیه كرده، بعد آن را روی ظرف و یا شیئی منظور، الصاق می‌نموده‌اند. نمونه جالب این طرز كار یك جا دعایی است (متعلق به موزهٔ ایران باستان) از نقرهٔ زراندود بشكل استوانه كه در دو طرف دو دریچه محدب دارد.(۱)

روی دریچه‌ها نقوش شاخ و برگ برجسته بطرز سیاه قلم دیده می‌شود. بر دیواره جا دعا سوره توحید «قُل هو الله اَحَد» برجسته در چهار سطر الصاق گردیده است.(۲)

در قسمت فوقانی جا دعا، جای چهار گیره برای گذراندن زنجیر و یا نخ جهت آویختن از گردن، وجود دارد كه سه گیره به مرور از بین رفته و اكنون فقط یكی باقی مانده است.

این طرز كار نه تنها برای آرایش اشیاء كوچك بلكه برای تزیینات اثاثه و یا اشیاء دیگر با وسعت بیشتر معمول بوده است. چنانكه ناصر خسرو در كتاب سفرنامه خویش موقعی كه از زیارت مكه صحبت به میان می‌آورد متذكر شده كه درهای خانه كعبه با نوشته‌های تزیینی و نقشهای هندسی و اسلیمی نقره‌كوب مزین بوده است.

روش دیگر تزیین عبارت بود از حك كلمه یا نقش منظور به وسیله قلمهای مخصوص و آنگاه سیاه نمودن این قسمتها با محلول نقره و سرب به طرز سیاه قلم. معمولاً در پایان كار، عمل صافكاری به وسیله سمباده صورت می‌گرفته است. برای فلزات محكم، كه دست قدرت حكاكی آنها را نداشت از چكش استفاده می‌شده است.

در موزهٔ ایران باستان تعدادی از این نوع ظروف نقره به اشكال مختلف از قبیل سینی، تنگ و جامهای كوچك و بزرگ متعلق به قرن پنجم هجری موجود است. بر روی بعضی از این ظروف نام ابی العباس «ولكین» بن هرون مولا، بین عباراتی كه جهت تزئین بكار برده شده مشاهده میگردد.

و همچنین كلمه‌های بركت، سعادت، نعمت و سلامت كه همگی دعای خیر در حق صاحب ظرف است برروی این ظروف نقش شده است محل ساخت این ظروف به آذربایجان نسبت داده می‌شود.

در دوران سلجوقی، صنعت ترصیع اشیاء فلزی به منتهای كمال رسید و از این دوران، اشیاء مختلف زیبایی به یادگار باقی مانده است. طرز ساخت و تكنیك معمول در این دوره با طرق مذكوره در فوق كاملاً متفاوت است. در این زمان برای تزیین مفرغ با فلزات دیگر چون نقره و مس، ابتدا شیئی منظور را با ابزار مخصوص به هر شكل كه می‌خواستند گود نموده بعداً نقاط كنده شده را با فلز مورد نظر پر می‌نموده اند.

یكی از انواع این هنر، پایه شمعدان مفرغی(۳) (متعلق به موزهٔ ایران باستان)، بشكل كثیر الاضلاع نه ضلعی است كه بدنه آن با اشكال هندسی پنج ضلعی بطور مستقیم و معكوس نمایش داده شده و درون هر شكل با نقوش مختلف نقره‌كوب گردیده است.

نقوش اصلی این شمعدان عبارت است از امیری كه بر تخت نشسته و در طرفین تخت، دو ستون دیده می شود، و سرستونها به شكل مار و در كنار آنها دو انسان (محتملاً نگهبان) ایستاده‌اند. یكی از دستهای نگهبانان روی ستون قرار دارد.

درون بقیه اشكال هندسی، با مجالس بزم و رامشگران در حال نواختن آلات موسیقی، و یا ساغران صراحی در دست، و همچنین رقاصه‌هایی در حال هنر نمایی آراسته گردیده است. یك نگاه اجمالی به رقصندگان این شبهه را پیش می‌آورد كه مشغول ستیزه‌اند در صورتیكه با مشاهده دقیقتر كاملاً متوجه می‌شویم كه مقصود هنرمندان نشان دادن یكی از مجالس بزم و رقص می‌باشد.(۵) این طرز هنرنمایی كه روی این شمعدان مشاهده می‌شود هنوز در بعضی نقاط ایران معمول و متداول است. نگارنده دو سال قبل در مأموریت پاسارگاد، در یك جشن عروسی، ناظر اجرای رقصی بنام تَركَه بازی بود.

در این رقص دو مرد كه یكی از آنها مسلح به چوبدستی است با حركات موزون به آهنگ ساز و دهل شروع به رقص میكند، و در گرد نفر دوم می‌چرخد و سعی می‌كند با چوبدستی به پای او بزند و دیگری نیز با حركات ماهرانه فرار میكند. مرد مسلح پس از اینكه موفق شد چوپ را به پای حریف بكوبد آن را بر زمین می گذارد و شخص دیگری از جمع تماشاچیان پیش می آید و آن را به دست می‌گیرد و رقص بدینسان ادامه می‌یابد. مجموعه این حمله و دفاع، رقص جالب و سرگرم كننده‌ای را به وجود می‌آورد.

آلات موسیقی كه در مجالس مختلف، روی شمعدان مورد بحث مشاهده می‌گردد عبارت است از چنگ، دایره و دو شیی دیگر، شبیه دنبك و عود. قسمت فوقانی شمعدان به شكل هشت ضلعی با خطوط منحنی كه به صورت ستاره هشت پر درآمده است، و وسط آن نقوش اسلیمی نقره كوب گردیده. در قسمت فوقانی و تحتانی شمعدان، دو ردیف نوشته به خط ثلث و نسخ نقره كوب شده است.

نوع كتابت قسمت پایین، كه به خط نسخ می‌باشد مغایر انواع دیگر نوشته‌هاست، به این معنی كه شروع و خاتمه كلمات به شكل صورت انسان جلب توجه می‌كند .

مفاد عبارات دعای خیر به صاحب شمعدان است. نظایر این ادعیه و آرزوی بركت، برای صاحب شیی، روی ظروف سفالین نیز دیده می شود. دكتر «دیماند» موزه دار موزه «مترو پولیتن» و نویسنده كتاب راهنمای صنایع اسلامی معتقد است كه این نوع نوشته در خراسان بوجود آمده و فقط در فلز كاریهای دوران سلجوقی دیده میشود.

از قرون هفتم و هشتم هجری ظروف ترصیع شده با نقره، از قبیل شمعدانهای كوتاه و بلند، سینی و لگن، عود سوز، آفتابه و غیره به مقدار زیاد باقیمانده است. عده‌ای محل ساخت آنها را به شهر موصل در عراق نسبت می دهند، ولی همزمان با ساخت این ظروف، همدان، مشهد، اصفهان و زنجان را می توان در زمره مراكز مهم ساخت ظروف نقره كوب و مس كوب دانست. شاید بتوان تصور نمود كه موصل مهمترین مركز فلز كاری این دوره بوده و نقاط دیگر از مكتب موصل تقلید نموده‌اند و یا اینكه هنرمندانی از موصل به نقاط دیگر مهاجرت و بكار كسب و تعلیم می‌پرداخته‌اند. بهترین نمونه این صنعت، تعدادی ظروف مفرغی نقره كوب است كه از بوزینجرد همدان، بدست آمده و برای نمونه به شرح یك آفتابه و لگن اكتفا می‌شود.

كلیه سطوح داخلی و خارجی لگن مفرغی، به اشكال و صور متنوع، نقره كوب شده است. تزئین دیواره خارجی، چهار طرح دایره‌ای شكل است كه در داخل آنها، نقوش شكارچی و با امیری كه بر تخت نشسته و در پایین آن نوازندگان مشغول رامشگری‌اند به چشم می‌خورند در حد فاصل دوایر، انسانهایی هدیه بدست در حال حركت مشاهده می‌گردند. در دست یكی از این افراد شییء شبیه جعبه و یا كشكول میباشد كه روی آن عبارت «علی ابن حمودالموصلی» كنده كاری شده است.

در لبه داخلی و خارجی و همچنین پایین لگن عباراتی بخط نسخ و ثلث دیده می شود. قسمت فوق العاده زیبا و جالب لگن، كف خارجی آن است كه با نقوش هندسی ۶ ضلعی كه هر ضلع به شكل لوزی است تزئین یافته است.

داخل ۶ ضلعی‌ها، گلهای شش پر و انسانهای نشسته كه بعضی مشغول نواختن آلات موسیقی و برخی صراحی در دست دارند مشاهده میگردد. نمونه دیگر، آفتابه مفرغی نقره كوبی است با دسته و لوله، كه دسته آن افتاده است. طرز ساخت آفتابه نیز عین لگن است كه ذكر آن رفت. تنها مطلب جالب در اینجا امضای سازنده آن می باشد كه بر روی گردن آفتابه نقره كوب شده و اگر احتیاطاً این شبهه ایجاد می شد كه نام سازنده لگن ممكن است حقیقی نباشد و عبارت «حمود الموصلی» كه حك شده بعداً به آن اضافه شده امضای نقره كوب شده بر روی گردن آفتابه این شبهه را به كلی رفع می نماید.

اگر چه هنر فلزكاری در ادوار بعد بخصوص در دوران صفویه فوق العاده ترقی نمود و نمونه های جالبی از آن زمان در دست می‌باشد ولی ظروف نقره كوبی از این دوران با نقوش كنده كاری و یا مشبك تزئین شده اند.

از دوران قاجاریه، دو جعبه فولادی زر كوب با نوشته ی بخط نستعلیق، بطور برجسته در موزه ایران باستان موجود است كه تا اندازه‌ای می توان آنها را ادامه هنر نقره كوبی قرون هفتم و هشتم هجری تصور نمود.

پی نوشت:

۱ – تالار بخش اسلامی شماره ۳۹۲۶ كه توسط هیئت حفاری موزهٔ مترو پولیتن در سالهای ۱۹۴۰ ـ ۱۹۳۸ میلادی ضمن حفاری در نیشابور بدست آمده است.

۲ ـ كلمات را از محلول سرب و نقره كه استحكام بیشتری داشته تهیه می‌نموده‌اند.

۳ ـ شماره ۳۵۲۶ تالار بخش اسلامی.