فردوس حقیقت

نگاهی به واپسین کتاب سید حسین نصر

نام سید حسین نصر نه فقط به عنوان فیلسوف و متاله برجسته ایرانی در دانشگاه جورج واشنگتن که به مثابه نماینده نامدارسنت‌گرایان جهان می‌درخشد.

این استاد ۷۴ ساله ایرانی آثارش به ۱۶ زبان زنده دنیا منتشر شده است. واپسین اثر دکتر نصر با عنوان «فردوس حقیقت» (The Garden of Truth) در ۱۸ سپتامبر سال جاری در ۲۷۲ صفحه از سوی انتشارات هارپروان منتشر شده است. در این نوشته نگاهی به این اثر خواهیم داشت.

امروز یکی از شناخته شده‌ترین و پرطرفدارترین نویسندگان و شاعران در غرب، عارف و شاعری از شرق است که مرزهای زبانی را در نوردیده است و همدلانه از دل سده سیزدهم میلادی با تشنگان معرفت و حقیقت امر قدسی در سده بیست و یکم سخن می‌گوید. مولوی رومی بر آمده از بطن سنت عرفانی اسلامی و شیدای شمس تبریزی امروز در میان غربیان و چه بسا تمام ملت‌های جهان محفلی گرم دارد و چهره‌ای شناخته شده است. گرچه عمده مخاطبان او در آینه آثار مولانا نقش روی خود را می‌نگرند و این امر به کژتابی‌هایی در بازنمایی اندیشه‌های اصیل این عارف اهل تصوف منجر شده است. ضرورت نگارش آثاری اصیل و از سوی صاحبان فن به زبان‌های اروپایی از همین نقیصه بر می‌خیزد.

بخشی از این کژتابی‌ به گسست زبانی نیز مربوط است. فاصله زبانی و دشواری‌های ترجمه امری است که بر هر اهل فلسفه و ادبیاتی آشکار است. با نظر به همین امر، سید حسین نصر در واپسین کتابش به نقص ترجمه‌های رومی اشاره می‌کند و می‌نویسد: «در زبان فارسی صداها چنان در هم تنیده‌اند که اثر نهایی‌شان بر روح است. حتی اگر فرد هر کلمه خاصی را نفهمد و یا در دل موسیقی سخن متوجه نشود، معنای عمیق شعر منتقل می‌شود» نصر می‌نویسد: «تصوف منظومه‌ای منسجم از هنرهای معنوی شامل شعر، موسیقی، قالیبافی و رقص را پدید آورده تا خلق را به معنای حقیقی علاقه‌مند سازد و ایشان را به جمال الهی نزدیک سازد، شعر صوفیانه از میان مرزها و طبقه‌ها می‌گذرد و با همه انسان‌ها ارتباطی نزدیک برقرار می‌سازد: «شعر صوفیانه هم از سوی بالاترین طبقه‌های اهل فرهنگ و ادب و هم مردم عوام با استقبال مواجه شد». نصر همچنین می‌نویسد: «این شعر همه انسان‌ها را با یکدیگر متحد کرد. برخی چون خود من، که سال‌ها در این زمینه مطالعه کرده‌اند، همان اندازه به این اشعار عشق می‌ورزند که راننده‌ام در تهران این اشعار را دوست دارد. هر دوی ما در واقع با مولوی گفت‌وگو می‌کردیم شعر او قدرتی جهانشمول دارد. همه هنرهای قدسی نیز چنین‌اند».

وجه دیگرکتاب سید حسین نصر، توجه آن به عشق و محبت است شخص به واقع باید عشق را تجربه کند تا آن را درک کند. چنان که مولانا می‌نویسد که هنگامی که می‌خواهد از عشق بنویسد قلم می‌شکند. اما به هر حال واژگان و الفاظ در باب عشق می‌توانند گونه‌ای هوشیاری و بیداری را در ذهن و روح خوانندگان برانگیزانند و وی را آماده تجربه عشق حقیقی سازند اما عشق به هیچ طریق قابل تقلیل به واژگان نیست و تنها کسانی که عشق حقیقی در جانشان سکنی گزیده است تا حدودی می‌توانند تجربه‌های خود را به زبان شعر و هنر بیان دارند. آتش عشق در زبان عرفا چنان پذیرا و خواستنی است که روح آماده عارف در آن شعله‌ور می‌گردد. مولوی می‌نویسد: هر که این آتش ندارد نیست باد». در متافیزیک عشق آن را همراه و همسر هستی می‌دانند. عشق است که هستی موجودات را به یکدیگر نزدیک می‌سازد و با آتش آن است که سیر حیات روشن می‌شود. عشق همچنین چه در سنت مسیحی و چه در سنت اسلامی یکی از صفات اصلی خداوند است و یکی از ویژگی‌های اصلی او تلقی می‌شود. عشق نور و اشراق ملکوت در زمین است و به همین سبب نبات و حیوان، هم در مسیر عشق تکامل می‌یابند و رشد می‌کنند. حتی افلاک به سبب عشق و به شوق محبت خدا می‌چرخند همچنانکه دانته در پایان سفر بهشت، از کتاب عظیمش کمدی الهی می‌نویسد: «به عشق می‌گردد، آفتاب و هر ستاره‌ای».

کتاب دکتر نصر از معدود آثاری است که با وجود اقبال جهانیان به صوفیان، چشم‌اندازی عالمانه و دقیق برای علاقه‌مندان جدی آن فراهم می‌آورد. تصوف چنانکه اشاره شد همه جنبه‌های حیات، از طبیعت تا انسان‌های دیگر را در بر می‌گیرد. غایت هر صوفی سلوکی درونی به فراسوی وضعیت انسانی است تا فرد سالک بتواند زوایای پنهان جانش را با نور حقیقت روشن سازد و با مبدأ وحی و معرفت بار دیگر ارتباط یابد. در این کتاب دکتر نصر نه فقط به چگونگی برداشتن نقاب‌ها و موانع پیشرو در کمال یافتن حقیقت اشاره کرده است بلکه از چشم‌اندازی زیبا و دل‌انگیز به شرح تصوف در سنت اسلامی می‌نشیند او همچنین ضمن شرح برخی جزئیات در مورد اهل تصوف، تاریخچه مختصری از جنبش صوفیه ارائه می‌دهد و دسته‌ها و مکاتب مختلف ایشان را طبقه‌بندی می‌کند. همچنین خوانندگانی که آشنایی قبلی با تصوف ندارند می‌توانند با مطالعه این کتاب، اطلاعات ارزشمندی درباره این سنت فلسفی قدرتمند بیابند. در بخشی از شرحی که بر کتاب نوشته شده است چنین آمده است: «همه ما تاکنون مطالب زیادی درباره حقوق و نظریه سیاسی در اسلام خوانده‌ایم اما درباره وجه عرفانی سنت اسلامی اطلاعات کمی در اختیارمان است. جریان تصوف به عنوان جنبشی عرفانی و رازورزانه از سده‌های نخست ظهور اسلام (قرن ۹ میلادی) حیات خویش را آغاز کرد. البته ریشه‌های آن را در فرهنگ‌های گوناگون می‌توان پیگیری کرد اما نباید فراموش کرد که جریان تصوف پیش و بیش از هر چیز از آموزه‌های وحیانی و الهی دین اسلام سرچشمه می‌گیرد. جنبش تصوف تا حدودی واکنشی بود به قشری‌گری و ظاهربینی و در عین حال خشک‌اندیشی عده‌ای که با سطحی‌نگری از باطن پیام نبوت غفلت ورزیده بودند و با عدم تساهل و انحصارخواهی هرگونه مخالفتی را سرکوب می‌کردند. نصر به عنوان محقق صوفی برجسته در آمریکا در کتابش به سنت مارتین بومر در کتاب معروفش «من و تو» اشاره داشته و سعی کرد، به توصیف حقیقت و ذات پیام اسلام بپردازد. می‌دانیم تصوف نقش برجسته و مهمی در گسترش و استقبال به اسلام به ویژه در کشورهای شرق آسیا داشته است و با وجود مخالفت‌ها اهمیت بالایی در نگاه جهانیان به این دین رحمانی دارد. هنر در این کتاب ایده‌آل و اصول این دین صلح‌آمیز را از دل مکاتب و تاریخ آن شرح می‌دهد. شاید که این اثر در میان دیگر آثار معدودی که در این زمینه منتشر شده است، بتواند از سنگینی نگاه منفی و مغرضانه‌ای که درباره اسلام و به نام خشونت‌طلبی رواج یافته، بکاهد و وجه رحمانی این دین مبین را بر جهانیان روشن سازد.

▪ کتاب از این بخش‌ها تشکیل شده است:

۱ ) معنای بودن بشریت انسان چیست؟

۲ ) حقیقت ( اشراق به فراسوی اسارت جهل)

۳ ) عشق و زیبایی (آتشی که جذب می‌کند و فنا می‌کند، آرامشی که آرام می‌سازد و رها می‌سازد)

۴ ) خیر و عمل انسان (عمل به اراده او و بر طبق هنجار الهی)

۵ ) چگونه به فردوس حقیقت نایل می‌شویم؟ (طریق واحد)

۶ ) وصول به مرکز (تصوف اینجا و اکنون)

۷ ) سنت تصوف و قوانین آن (تاملاتی بر اندیشه‌های عرفانی در زمان و مکان)

۸ ) سنت عرفان و تصوف نظری

منوچهر دین پرست