نزول قرآن

قرآن مجموعه آیات و سوره های نازل شده بر پیامبر اسلام است كه پیش ازهجرت و پس از آن در مناسبت های مختلف و پیش آمدهای گوناگون به طور پراكنده نازل شده است سپس گرد آوری شده و به صورت مجموعه كتاب در آمده است

● نزول تدریجی قرآن

قرآن مجموعه آیات و سوره‏های نازل شده بر پیامبر اسلام است كه پیش ازهجرت و پس از آن در مناسبت‏های مختلف و پیش آمدهای گوناگون به طور پراكنده‏نازل شده است.سپس گرد آوری شده و به صورت مجموعه كتاب در آمده است.

نزول قرآن تدریجی،آیه آیه و سوره سوره،بوده و تا آخرین سال حیات پیامبر صلی الله علیه و آله‏ادامه داشته است.در دوران حیات پیامبر صلی الله علیه و آله هرگاه پیش آمدی رخ می‏داد یامسلمانان با مشكلی روبرو می‏شدند،در ارتباط با آن پیش آمد یا برای رفع آن مشكل‏یا احیانا پاسخ به سؤال‏های مطرح شده،مجموعه‏ای از آیات یا سوره‏ای نازل‏می‏شد.این مناسبت‏ها و پیش آمدها را اصطلاحا اسباب نزول یا شان نزول‏می‏نامند،كه دانستن آن‏ها برای فهم دقیق بسیاری از آیات ضروری است.این نزول‏پراكنده،قرآن را از دیگر كتب آسمانی جدا می‏سازد.زیرا صحف ابراهیم و الواح‏موسی یك جا نازل شد و همین امر موجب عیب جویی مشركان گردید: و قال الذین‏كفروا لو لا نزل علیه القرآن جملهٔ واحدهٔ... ،كسانی كه كفر ورزیده‏اند گفتند:چرا قرآن‏یك جا بر او نازل نگردیده؟ ...».در جواب آنان آمده: كذلك لنثبت‏به فؤادك و رتلناه‏ترتیلا ،این به خاطر آن است كه قلب تو را به وسیله آن استوار گردانیم و[از این رو]آن را به تدریج‏بر تو خواندیم‏».

در جای دیگر می‏گوید: و قرآنا فرقناه لتقراه علی الناس علی مكث و نزلناه تنزیلا ،قرآنی كه با آیاتش را از هم جدا كردیم تا آن را با درنگ برمردم بخوانی و آن را به تدریج نازل كردیم‏».

به طوری كه از قرآن استنباط می‏شود،حكمت تدریجی بودن نزول قرآن آن است‏كه پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و مسلمانان احساس كنند هم واره مورد عنایت‏خاص پروردگارقرار دارند و پیوسته رابطه آنان با حق تعالی استوار است و این تداوم نزول باعث‏دل گرمی و تثبیت آنان را فراهم سازد. و اصبر لحكم ربك فانك باعیننا... ،و در برابردستور پروردگارت شكیبا باش چرا كه مورد عنایت كامل ما قرار داری...»این قبیل دل گرمی‏های مداوم برای پیامبر اسلام فراوان بوده است و در قرآن در موارد بسیاری بدان اشاره شده است.

● اولین آیه و سوره

درباره اولین آیه یا سوره نازل شده سه نظر وجود دارد:

۱) گروهی معتقدند كه اولین آیات سه یا پنج آیه از اول سوره علق بوده است كه‏مقارن بعثت پیامبر نازل شده است.هنگامی كه ملك(فرشته)فرود آمد و پیامبر را باعنوان‏«نبوت‏»ندا داد و به او گفت:بخوان،گفت:چه بخوانم؟پس او را در پوشش‏خود گرفت و گفت: اقرا باسم ربك الذی خلق،خلق الانسان من علق،اقرا و ربك الاكرم الذی علم بالقلم،علم الانسان ما لم یعلم .از امام صادق علیه السلام روایت‏شده است كه فرمود:

«اول ما نزل علی رسول الله صلی الله علیه و آله بسم الله الرحمان الرحیم.اقرا باسم ربك... و آخر ما نزل‏علیه: اذا جاء نصر الله... .

۲) گروهی نخستین سوره نازل شده را سوره مدثر می‏دانند.از ابن سلمه روایت‏شده است كه از جابر بن عبد الله انصاری سؤال كردم:كدامین سوره یا آیه قرآن برای‏نخستین بار نازل شده است؟گفت: یا ایها المدثر .گفتم:پس اقرا باسم ربك چه؟

گفت:گفتاری كه از پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله شنیده‏ام اكنون برای شما بازگو می‏كنم.شنیدم كه‏فرمود:«مدتی را در مجاورت كوه حراء گذرانیدم.در پایان كه از كوه پایین آمدم و به‏میانه دشت رسیدم،ندایی شنیدم.به هر طرف نگریستم كسی را ندیدم. سپس سربه آسمان بلند كردم،ناگهان او(جبرئیل)را دیدم.لرزشی مرا فرا گرفت،به خانه نزدخدیجه آمدم،خواستم تا مرا بپوشاند. آن گاه یا ایها المدثر،قم فانذر... نازل شد .

گروهی از این حدیث استفاده كرده‏اند كه اولین سوره نازل شده در ابتدای وحی برپیامبر اكرم صلی الله علیه و آله این سوره است ولی در متن حدیث هیچ گونه اشاره‏ای به این امر كه‏نخستین سوره نازل شده این سوره باشد نشده است،و صرفا استنباط جابر از این‏حدیث چنین بوده است.شاید این پیش آمد پس از مدتی كه از بعثت گذشته بود(فترت)صورت گرفته باشد،زیرا پس از آغاز بعثت‏برای مدتی وحی منقطع گردیدو دوباره آغاز شد.شاهد بر این مدعی حدیث زیر است:

از جابر بن عبد الله روایت دیگری شده است كه پیامبر صلی الله علیه و آله درباره فترت وحی‏سخن می‏گفت و می‏فرمود:«هنگامی كه به راه خود ادامه می‏دادم،ناگاه ندایی ازآسمان شنیدم.سر بلند كردم،فرشته‏ای را دیدم كه در كوه حراء نیز آمده بود.ازدیدار او به وحشت افتادم و بر روی زانوهای خود قرار گرفتم.سپس از راه خودبرگشتم و به خانه آدم و گفتم:زملونی،زملونی(مرا بپوشانید). آن گاه مرا پوشاندند.

در این موقع آیات: یا ایها المدثر،قم فانذر،و ربك فكبر،و ثیابك فطهر و الرجز فاهجر نازل شد.پس از آن،وحی پی در پی و بدون انقطاع فرود آمد» .

۳) گروهی اولین سوره نازل شده را سوره فاتحه می‏دانند.

زمخشری می‏گوید: «بیش‏تر مفسرین بر این عقیده‏اند كه سوره فاتحه اولین سوره نازل شده قرآن است‏».

علامه طبرسی از استاد احمد زاهد در كتاب ایضاح به نقل از سعید بن المسیب ازمولی امیر المؤمنین علیه السلام آورده است كه فرمود:«از پیامبر صلی الله علیه و آله از ثواب قرائت قرآن‏سؤال نمودم،سپس آن حضرت ثواب هر سوره را بیان فرمود،به ترتیب نزول‏سوره‏ها.پس اولین سوره‏ای را كه در مكه نازل شده است،سوره‏«فاتحه‏»بر شمرد،سپس «اقرا باسم ربك‏» و آن گاه سوره ن و القلم .واحدی نیشابوری در اسباب‏النزول درباره ابتدای بعثت چنین آورده است:«گاه كه پیامبر با خود خلوتی داشت،ندایی از آسمان می‏شنید كه موجب هراس وی می‏شد و در آخرین بار فرشته او راندا داد:یا محمد!گفت:لبیك.گفت:بگو بسم الله الرحمان الرحیم الحمد لله رب‏العالمین... .البته پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله از همان ابتدای بعثت‏با گروه كوچك خود(علی وجعفر و زید و خدیجه)نماز را طبق سنت اسلامی انجام می‏داد و نماز بدون‏فاتحهٔ الكتاب بر پا نمی‏شود و در حدیث آمده است : «اولین چیزی كه جبرئیل به‏پیامبر صلی الله علیه و آله تعلیم داد،نماز و وضو بود»كه لازمه آن مقرون بودن بعثت‏با نزول سوره‏حمد است. جلال الدین سیوطی می‏گوید:«هرگز نبوده است كه نماز در اسلام بدون‏فاتحه الكتاب باشد» .

میان این سه نظر می‏توان به گونه‏ای جمع كرد،زیرا نزول سه یا پنج آیه از اول‏سوره علق به طور قطع با آغاز بعثت مقارن بوده است، و این مساله مورد اتفاق نظراست.سپس چند آیه از ابتدای سوره مدثر نازل شده است،ولی اولین سوره كامل كه بر پیامبر نازل گردیده سوره حمد است.و چند آیه از سوره علق یا سوره مدثر درآغاز،عنوان سوره نداشته و با نزول بقیه آیه‏های سوره این عنوان را یافته است.لذااشكالی ندارد كه بگوییم اولین سوره،سوره حمد است و به نام فاتحهٔ الكتاب‏خوانده می‏شود.وجوب خوانده شدن این سوره در نماز اهمیت آن را می‏رساند،به طوری كه آن را سزاوار عدل و همتای قرآن شدن،می‏كند. و لقد آتیناك سبعا من المثانی و القرآن العظیم ،و به راستی ما به تو سوره حمد و قرآن عظیم را دادیم‏».

سوره‏ای كه به نام‏«سبعا من المثانی‏»خوانده می‏شود بنابر نقلی سوره حمد است كه‏مشتمل بر هفت آیه است.از این جهت‏«مثانی‏»گفته می‏شود كه به سبب كوتاهی‏قابل تكرار است‏به ویژه سوره حمد كه روزانه در نماز تكرار می‏شود.پس اگر ترتیب نزول سوره‏ها را از نظر ابتدای سوره‏ها در نظر بگیریم،اولین سوره،علق و پنجمین سوره،حمد است.چنان كه در ترتیب نزول سوره‏ها آورده‏ایم و اگر سوره كامل را ملاك بدانیم،اولین سوره كامل سوره حمد است.

● آخرین آیه و سوره

در روایات منقول از اهل بیت علیهم السلام آمده است كه آخرین سوره،سوره نصر است.

در این سوره به ظاهر بشارت به پیروزی مطلق شریعت داده شده كه پایه‏های آن‏استوار و مستحكم گشته است و گروه گروه مردم آن را پذیرفته‏اند: بسم الله الرحمان‏الرحیم،اذا جاء نصر الله و الفتح،و رایت الناس یدخلون فی دین الله افواجا،فسبح بحمد ربك‏و استغفره انه كان توابا .با نزول این سوره،صحابه خرسند شدند.زیرا پیروزی مطلق‏اسلام بر كفر و تثبیت و استحكام پایه‏های دین را بشارت می‏داد.ولی عباس عموی‏پیامبر از نزول این سوره سخت غمناك گردید و گریان شد.پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود:

«ای عم چرا گریانی؟»گفت:«به گمانم از پایان كار تو خبر می‏دهد».پیامبر صلی الله علیه و آله‏فرمود:«همان گونه است كه گمان برده‏ای‏».پیامبر پس از آن دو سال بیش‏تر زیست‏نكرد .

امام صادق علیه السلام فرمود:«آخرین سوره،اذا جاء نصر الله و الفتح است‏» .

از این عباس‏نیز روایت‏شده كه آخرین سوره،سوره نصر است و نیز روایت‏شده است:آخرین‏سوره،سوره برائت است كه نخستین آیات آن سال نهم هجرت نازل شد وپیامبر صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را فرستاد تا آن را بر جمع مشركین بخواند .

در بسیاری از روایات آمده است:آخرین آیه كه بر پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله نازل شد این آیه‏بود: و اتقوا یوما ترجعون فیه الی الله ثم توفی كل نفس ما كسبت و هم لا یظلمون .

جبرئیل آن را نازل كرد و گفت:آن را در میانه آیه ربا و آیه دین(پس از آیه شماره ۲۸۰)

از سوره بقره قرار دهد و پس از آن پیامبر بیش از ۲۱ روز و بنا بر قولی ۷ روز ادامه‏حیات نداد .

احمد بن ابی یعقوب مشهور به ابن واضح یعقوبی(متوفای سال‏های پس از۲۹۲)در تاریخ خود چنین آورده است:«گفته‏اند كه آخرین آیه نازل شده بر پیامبراكرم صلی الله علیه و آله این آیه بود: الیوم اكملت لكم دینكم و اتممت علیكم نعمتی و رضیت لكم الاسلام‏دینا ،-سپس در ادامه می‏گوید:-و همین گفتار نزد ما صحیح و استوار است و نزول‏آن در روز نصب مولی امیر المؤمنین علی بن ابی طالب در غدیر خم بوده است‏» .

آری سوره نصر پیش از سوره برائت نازل شده است،زیرا سوره نصر در سال فتح‏مكه(عام الفتح)كه سال هشتم هجرت بود،نازل گردیده و سوره برائت پس از فتح، برخی از نظر ادبی اشكال كرده گفته‏اند،مصدر بودن آیه به‏«واو»عاطفه،با نزول انفرادی آیه‏سازش ندارد.ولی باید توجه داشت-بر فرض صحت روایت-مصدر شدن آیه به‏«واو»از آن جهت است تاتكمله آیه قبل قرار گیرد گر چه با فاصله زمانی و به طور انفرادی نازل گردیده باشد.علاوه مصدر شدن‏جمله‏های بدون سابقه،به‏«واو»در استعمالات عربی فراوان است:«و لقد امر علی اللئیم یسبنی. فمضیت ثمهٔ‏قلت لا یعنینی‏».«و رب قائلهٔ یوما بذی سلم.این الطریق الی حمام منجاب‏».و در قرآن نیز فراوان یافت‏می‏شود كه بر سر آیاتی‏«واو»آمده كه با آیات قبل رابطه‏ای ندارند.مثلا: «انما قولنا لشی‏ء اذا اردناه ان نقول له‏كن فیكون.و الذین هاجروا فی الله من بعد ما ظلموا...و ما ارسلنا من قبلك الا رجالا نوحی الیهم...» (سوره نحل ۴۳-۴۰)آیه نخست در امر تكوین است.آیه بعد در رابطه با مهاجرت.آیه سوم مربوط به نحوه ارسال پیامبران‏پر واضح است كه این آیات از هم جدا نازل گشته سپس در نوشتار پی در پی بت‏شده‏اند.

راه جمع میان این روایات بدین گونه است كه‏بگوییم:آخرین سوره كامل سوره نصر است و آخرین سوره به اعتبار آیات نخستین‏آن، سوره برائت است.اما آیه و اتقوا یوما ترجعون فیه الی الله...» طبق روایت‏ماوردی در منی به سال حجهٔ الوداع نازل گردید .بنابر این نمی‏تواند آخرین آیه‏باشد،زیرا آیه‏«اكمال‏» پس از بازگشت پیامبر صلی الله علیه و آله از حجهٔ الوداع در غدیر خم بین راه‏نازل شده است.پس گفته ابن واضح یعقوبی،صحیح‏تر به نظر می‏رسد،زیرا سوره‏برائت،پس از فتح مكه،در سال نهم هجرت و سوره مائده در سال دهم هجرت(سال حجهٔ الوداع)نازل شده است.علاوه بر آن،سوره مائده مشتمل بر یك سری‏احكام است كه پایان جنگ و استقرار اسلام را می‏رساند.به ویژه آیه‏«اكمال‏»كه ازپایان كار رسالت‏خبر می‏دهد و با آخرین آیه در آخرین سوره تناسب دارد. پس‏آخرین سوره كامل،سوره نصر است كه در عام الفتح نازل شد و آخرین آیه كه پایان‏كار رسالت را خبر می‏دهد،آیه‏«اكمال‏»است. گر چه ممكن است‏به اعتبارآیات الاحكام،آخرین آیه: و اتقوا یوما ترجعون فیه الی الله باشد كه در سوره بقره‏ضبط و ثبت ‏شده است.

---