تاثیر آلودگی هوا بر سرطان در ایران

«مجید مختاری» فوق تخصص بیماری های ریه بررسی کرد

امروزه آلودگی هوا به معضلی جهانی تبدیل شده که سلامت شهروندان را در سرتاسر جهان به شدت تهدید می‌کند. افزایش آلودگی هوا با روند صنعتی شدن در غرب شکل گرفت. ورود خودروها به خیابان‌ها و فعالیت کارخانه‌های صنعتی و آلاینده‌های ناشی از آن، نقطه آغازی بود، برای خداحافظی بشر با هوای پاک. رشد صنعت خودرو در غرب که از دهه‌های ۳۰ و ۴۰ میلادی آغاز شد به سرعت سراسر دنیا را درنوردید. به‌ویژه در اروپا و آمریکای شمالی با توسعه وسایل نقلیه شخصی این رشد از شتاب بیشتری برخوردار بود. بر اساس شواهد موجود ۸۰‌درصد علت آلودگی هوا مربوط به وسایل نقلیه است. در دهه ۵۰ میلادی با تشدید آلودگی هوا در لندن ۲۵۰۰ نفر در فاصله زمانی کمتر از ۳‌هفته جان باختند و تنها در مدت چهار ماه، آلودگی شدید، تعداد مرگ و میر را به ۱۲‌هزار نفر رساند. این اتفاق سبب پی بردن محققان به رابطه آلودگی هوا و مرگ و میر انسان‌ها شد. یافته‌های پژوهشی طی سال‌های اخیر رابطه آلودگی هوا با مرگ و میر را بارها و بارها به اثبات رسانده‌اند. ارتباط بین آلودگی هوا و ابتلا به انواع سرطان‌ها به‌ویژه سرطان ریه موضوع این گفت‌وگو با دکتر مجید مختاری، متخصص داخلی و فوق تخصص ریه و مراقبت‌های ویژه از دانشگاه‌های نیویورک، کورنل و کلمبیاست. وی که از سال ۸۴ خورشیدی به ایران آمده و هم اینک عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی است، اعتقاد دارد، باید برای کاهش آلودگی هوا چاره‌ای اندیشید در غیر این صورت و با ادامه روند فعلی آلودگی هوا در کلانشهرهای کشور، ایران در زمینه داروهای سرطانی برای کشورهای دیگر به بازاری سرشار از سودهای گزاف تبدیل خواهد شد.

به نظر او به‌کارگیری تجربه موفق لندن، سئول و بسیاری از کلانشهرها که روزگاری مانند تهران و دیگر شهرهای آلوده ایران دست به گریبان آلودگی هوا بودند اما امروز شهروندانشان هوای پاک را استنشاق می‌کنند، می‌تواند، برای ما در شرایط کنونی اقدامی راهگشا باشد.

در ابتدا بفرمایید، آلودگی هوا چه آثار کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدتی می‌تواند بر سلامت بشر داشته باشد؟

عوارض کوتاه‌مدت آلودگی هوا به صورت سوزش چشم و گلو، تنگی نفس، بی‌حالی، بی‌حوصلگی و سردرد خودش را نشان می‌دهد، اما برای عوارض میان‌مدت آلودگی هوا در قالب سکته‌های قلبی و مغزی، بروز لخته‌های خونی، تشدید آسم و نارسایی‌های تنفسی، کاهش وزن نوزادان به هنگام تولد و حتی کاهش در کیفیت و تعداد اسپرم‌ها گزارش شده است. مراجعه به بخش اورژانس به علل متفاوت از جمله آپاندیس حاد در محیط‌هایی که در آنها به لحاظ زیست‌محیطی آلودگی شدید وجود دارد، بیشتر است. عوارض بلندمدت آلودگی هوا به صورت سرطان‌های متفاوت و تغییرات ژنتیکی در نسل‌های آینده بروز می‌یابد. به عبارتی آلاینده‌های زیست‌محیطی به صورت عامل تخریب‌کننده ژن‌ها ظهور می‌کند.

به سرطان‌ها اشاره کردید، آلودگی هوا بیشتر منجر به بروز کدام نوع از سرطان‌ها می‌شود و چگونه؟

شایع‌ترین سرطان مرتبط با آلودگی هوا، سرطان ریه است. آلودگی هوا علاوه بر آنکه منجر به بروز سرطان می‌شود، آرام آرام نیز سبب تغییرات ساختاری و ژنتیکی در بافت‌های بدن و تبدیل به عامل سرطانزایی در بافت‌های دیگر نیز می‌شود.

کدام یک از آلاینده‌های محیطی بیشترین اثر را در ایجاد سرطان‌ها دارند؟

ذرات ریز معلق در هوا با اندازه‌های ۵/۲ تا ۱۰ میکرون و ترکیبات ارگانیک فرار (VOC) که از ترکیب‌های متفاوتی تشکیل شده‌اند، حلقه بنزن که در سوخت وجود دارد، حلقه‌های خاصی که در سوخت دیزل (گازوییل) دیده می‌شود و نیز تشعشعات زیرزمینی متسع شده از اورانیوم (رادون) همگی جزو آلاینده‌هایی هستند که نقش آنان در سرطان‌زایی به اثبات رسیده است.

نقش آلاینده‌های محیطی در شکل‌گیری سلول‌های سرطانی در بدن چگونه است؟

در بدن همه ما سلول‌های سرطانی وجود دارد. سیستم دفاعی بدن انسان به‌طور ساختاری به‌گونه‌ای طراحی شده که سلول‌های سرطانی را از غیرسرطانی تشخیص داده و آنها را از بین می‌برد. آلاینده‌های محیطی از یک سو سبب تضعیف سلول‌های کشنده سرطانی و از سوی دیگر باعث به تاخیر انداختن مرگ منظم سلولی می‌شود. به عبارتی آلاینده‌های محیطی پروسه آپوپتوز (مرگ برنامه‌ریزی شده سلولی) را کند می‌کند. به دو عامل فوق تاثیر مستقیم ژنتیکی سرطانزایی را اگر اضافه کنیم، می‌توانیم ببینیم که آلودگی هوا از طرق متفاوت باعث بروز سرطان می‌شود.

آیا آثار آلاینده‌ها در سرطانزایی و ایجاد بیماری‌های بدخیم به اثبات رسیده است؟

بله از سال ۱۹۸۰ تا به حال، ارتباط مستقیم آلودگی هوا با بروز مرگ‌ومیر ناشی از ابتلا به سرطان ریه در مطالعات بسیاری به اثبات رسیده است. این مطالعات درازمدت در آمریکای شمالی و جنوبی به‌ویژه مکزیک، برزیل و اکثر کشورهای اروپایی (انگلستان، اسپانیا و دانمارک) و به طور کلی ترکیبی از کشورهای پیشرفته و در حال توسعه، همگی ارتباط مستقیم آلودگی هوا و سرطان ریه را به اثبات رسانده‌اند. همچنین یافته‌های مطالعه عظیمی که طی ۵۴ سال در شهر گوانگجوی چین انجام شده هم نشان داد، رسوب آلاینده‌ها علاوه بر قرار گرفتن روی اجسام در سطح شهر در داخل بدن شهروندان نیز نفوذ می‌کند و سبب ایجاد سرطان ریه می‌شود. این مطالعات در زمانی انجام شد که تعداد افراد سیگاری رو به کاهش بود. نتایج این مطالعه بر این باور صحه گذاشت که حتی با افزایش آمار افرادی که سیگار را ترک کرده‌اند، افزایش آلودگی هوا باعث ازدیاد بروز مرگ و میر بر اثر سرطان ریه شده است. مطالعه جالب دیگری که در سال ۱۹۹۰ و در لهستان انجام شد نیز رابطه آثار تشدید‌کننده آلاینده‌های هوا و سیگار را نشان می‌داد. بنابر این پژوهش، افرادی که در معرض آلودگی هوا قرار داشتند و سیگار نیز مصرف می‌کردند تا ۵/۱ برابر ساکنان شهرستان‌های کوچک، بیشتر به سرطان ریه مبتلا می‌شدند. مطالعات جامع دیگری نیز نشان می‌داد که در زمانی که غلظت آلاینده‌ها در هوا بیشتر می‌شود به همان اندازه بروز سرطان ریه نیز افزایش می‌یابد. در مطالعات طولانی‌مدت انجام شده از سوی انجمن سرطان آمریکا، یافته‌ها به‌وضوح نشان داده است که نه‌تنها مرگ و میر ناشی از سرطان ریه در فضاهایی که آلودگی هوا کمتر باشد، کاهش می‌یابد که با کاهش آلاینده‌های هوا از شیوع سرطان ریه نیز کاسته می‌شود. این امر بیانگر این واقعیت است که وقتی بتوانیم، آلودگی هوا را کم کنیم به‌وضوح در افزایش طول عمر بیماران نقش موثری ایفا کرده و شیوع سرطان ریه را کاهش داده‌ایم. همچنین مطالعات جدید به‌ویژه یک مطالعه انجام شده در ژاپن که یافته‌های آن طی یک ماه اخیر منتشر شده، رابطه سرطان ریه را با افزایش آلودگی هوا به اثبات رسانده است. از طرف دیگر بر اساس همین پژوهش، نه‌تنها شیوع مرگ و میر بر اثر سرطان ریه بلکه خونریزی مغزی نیز با افزایش آلاینده‌های هوا افزایش می‌یابد.

به غیر از سرطان ریه، آلاینده‌های محیطی به‌ویژه آلاینده‌های هوا منجر به بروز کدام دسته از سرطان‌های دیگر می‌شود؟

به دلیل آنکه این آلاینده‌ها در سراسر بدن در حرکت هستند، موجب تغییرات ژنتیکی سرطانزایی می‌شوند. بر اساس نتایج یافته‌های پژوهش‌های جامع و طولانی‌مدت در اروپا، آمریکا و کانادا، آلودگی هوا سبب ازدیاد سرطان پستان (در مقطع سنی قبل و بعد از یائسگی) و سرطان مثانه می‌شود. نتایج مطالعه‌ای از تایوان نیز اخیرا ارتباط مستقیم آلودگی هوا را با سرطان مغز نشان داده است.

با توجه به تشدید آلودگی هوا طی چند سال اخیر در کلانشهرهای ایران چه چشم‌اندازی را برای ابتلا به سرطان پیش روی شهروندان می‌بینید؟

هم‌اینک آمار گروهی از سرطان‌های متفاوت به‌ویژه درزمینه دستگاه گوارش در ایران در حال رشد هستند اما با توجه به زمان‌بر بودن فرآیند ابتلا به سرطان ریه به جرات باید گفت که در ۲۰ تا ۲۵‌سال آینده، شاهد بروز موج گسترده‌ای از سرطان ریه در کشور خواهیم بود که متاسفانه در اکثر موارد در مراحل پیشرفته تشخیص داده می‌شوند که همین امر بر آمار مرگ و میر سرطان ریه خواهد افزود.

چه راهکاری را برای جلوگیری از این پدیده پیشنهاد می‌کنید؟

خوشبختانه ما تجربه‌های موفق بسیاری از کشورها را پیش رو داریم که طی سال‌های اخیر موفق شده‌اند، آلودگی هوا را در کلانشهرها مهار کنند. تجربه شهرهایی مثل لندن، فیلادلفیا، مکزیکوسیتی و... که با درایت مسوولان و عزم ملی قادر به پاکسازی هوا و محیط‌زیست خود شدند. توجه بیشتر به گسترش وسایل حمل و نقل عمومی و گازسوز و برق سوز کردن این وسایل، مجهز کردن وسایل نقلیه عمومی به امکانات رفاهی بیشتر، کاهش حداکثری تردد وسایل نقلیه شخصی با توسعه دولت الکترونیک، تبلیغ وسیع با هدف آموزش به سیاست‌گذاران و مردم به منظور استفاده از وسایل نقلیه عمومی، کوچک‌سازی کلانشهرها با ساختن شهرک‌های اقماری به همراه ایجاد فضای سبز بیشتر، جذاب کردن این شهرک‌ها با ایجاد وسایل مدرن تفریحی، آموزشی و درمانی، بهبود کیفیت سوخت سیستم‌های حمل و نقل و خودروسازی با هدف پایین آوردن مصرف سوخت در خودروها، استفاده از گاز مایع و برق در صنایع خودروسازی، ساماندهی وضعیت ترافیک و آموزش فرهنگ رانندگی صحیح به شهروندان و بهبود وضعیت خیابان‌های شهری به منظور کاهش قفل‌های ترافیکی از عمده اقدام‌های موثر و مفیدی است که در بسیاری از کلانشهرهای جهان باعث کاهش آلودگی هوا شده است.

آیا با پیروی از رژیم غذایی خاص می‌توان از آثار مخرب آلاینده‌های محیطی کاست؟

خیر. هیچ پژوهشی نقش تغذیه را در پایین آوردن صدمات آلودگی هوا به اثبات نرسانده است. تنها مطالعه‌ای از دانشگاه آکسفورد به‌تازگی اثر ویتامین «C» در بیماران انسدادی ریوی را بررسی کرده و کاهش مرگ و میر گروه کوچک مطالعاتی را در محیط‌های با آلودگی هوا نشان داده است.

آیا گرد و غبارهای محیطی مانند ذرات معلق ناشی از ساخت و ساز در شهرها می‌توانند، باعث بروز سرطان شوند؟

ذراتی که از نظر میکرونی بزرگ هستند، خیر اما در صورتی که مربوط به گروه‌های شیمیایی مثل ذرات معلق، VOC، بنزن، رادون و... باشند، می‌توانند منجر به بروز سرطان شوند.

آیا وجود دستگاه‌های تصفیه هوای خانگی و ماسک‌های دهانی در حفظ سلامت افراد و جلوگیری از ابتلای آنان به سرطان موثر است؟

هنوز مطالعه‌ای در زمینه نقش دستگاه‌های تصفیه هوا در کاهش ابتلا به سرطان انجام نشده است. حتی مطالعه علمی قابل استنادی در ارتباط با استفاده از دستگاه‌های تصفیه هوا با کاهش آمار مبتلایان به آسم، تحریکات مجاری تنفسی، سوزش چشم و... نیز انجام نشده است. ماسک‌های تنفسی نیز از همین قاعده تبعیت می‌کنند. یعنی مطالعه علمی در مورد رابطه استفاده از آنها و کاهش ابتلا به سرطان انجام نشده است. ماسک‌هایی که قدرت جلوگیری از ورود ذرات معلق زیر ۵/۲ میکرون را به داخل مجرای تنفسی داشته باشند، تنفس را بسیار مشکل می‌کند. البته ماسک‌های پیشرفته می‌توانند، عوامل تحریکی مجاری بالای تنفسی را تقلیل دهند اما آثار آنان در کاهش ابتلا به سرطان نیاز به تحقیقات علمی گسترده دارد.

و سخن آخر؟

کاهش آلودگی هوا و بهبود وضعیت فعلی، تنها راه معقول جلوگیری از فاجعه لجام‌گسیخته سرطان در آینده است. عادت نکردن به آلودگی هوا گام اول برای شروع حرکت مبارزه با آلودگی هواست. آلودگی هوا را به دلیل زیان‌های جبران‌ناپذیر آن نباید پذیرفت. ما باید؛ برای مقابله با بحران آلودگی هوا نگرش دایمی داشته باشیم. نگرشی که مقطعی نبوده و تنها مختص به فصل‌های آلوده سال نباشد. همچنین باید با تیزهوشی، نظم و اراده ملی و به کارگیری تجربیات موفق دیگر کشورها از تبدیل شدن ایران به بازار پرسود داروهای سرطانی برای کشورهای دیگر جلوگیری کنیم.

بنفشه پورناجی