نگاهی انتقادی و تفسیری به کتاب پژوهش در علوم سیاسی

مبحث این کتاب در زمینه پژوهش در علوم سیاسی با تکیه بر رویکردهای اثبات گرا, تفسیری و انتقادی است چنانکه می دانیم روش پژوهشی در زمینه های علمی گوناگون, مسئله مهم و تعیین کننده است

کتاب پژوهش در علوم سیاسی اثر دکتر کاووس سید امامی در سی امین جشن رونمایی سازمان فرهنگی هنر شهرداری تهران در دانشگاه امام صادق (ع) با حضور اساتید و دانشجویان این دانشگاه رونمایی شد.

مبحث این کتاب در زمینه پژوهش در علوم سیاسی با تکیه بر رویکردهای اثبات گرا، تفسیری و انتقادی است. چنانکه می دانیم روش پژوهشی در زمینه های علمی گوناگون، مسئله مهم و تعیین کننده است. برگرفتن یک روش پژوهشی نتایجی را در پی میآورد در حالی که روش های پژوهشی دیگری را به دنبال دارند. بنابراین اتخاذ موضع روش شناختی در حین تحقیق امری ضروری و تاثیرگذار بر محتوای تحقیق است. این مسئله در حال حاضر اهمیتی دو چندان یافته زیرا تکثر روش ها و زیر - روش ها، اتخاذ یک روش جامع و ژرف را سخت ساخته است. سختی این بررسی و گزینش آنگاه بیشتر آشکار می شود که در می یابیم در علوم انسانی بر خلا ف علوم طبیعی، متعلق های شناسایی و پژوهش موجوداتی مختار، آگاه ودارای ساخت های روانی گوناگونی اند. بنابراین برخلا ف علوم طبیعی که در آنها اقسام روش های تجربی تا حدی پذیرفته شده اند، در علوم انسانی روش های متکثر و رقیب یکدیگر با دعاوی مختلف بسیاراند. (نقل ابتدای مقدمه دکتر سید امامی).

سید امامی، بخش نخست پژوهش در علوم سیاسی را به موضوع مهم «کثرت در روش شناسی های علوم اجتماعی» اختصاص یافته داده است. در این بخش، در میان مجموعه پیچیده رویکردهای فلسفی و معرفت شناختی به روش شناسی علوم اجتماعی، به تبع لا رنس نیومن، سه رویکرد عمده اثبات گرا، تفسیری و انتقادی از یکدیگر تمیز داده شده اند. سه فصل مختلف این بخش به ترتیب به معرفی بیان، تاریخچه این رویکردها اختصاص دارد. معرفی و تحلیل دقیق این رویکردها بر محور هشت پرسش کلیدی زیر صورت گرفته است:

۱) هدف از پژوهش در علوم اجتماعی چیست؟

۲) ماهیت بنیاد دین و واقعیت اجتماعی چیست؟ (پرسش هستی شناختی)

۳) سرشت انسان چیست؟ (پرسش انسان شناختی)

۴) علم چه نسبتی با شعور متعارف دارد؟

۵) تبیین یا نظریه اجتماعی قابل قبول چیست؟

۶) درستی یا نادرستی یک تبیین را چگونه می توان معین کرد؟

۷) مقصود از شواهد و داده های مبتنی بر واقعیت چیست؟

۸) ارزش های پژوهشگر چه ارتباطی با فعالیت علمی دارند؟

بخش دوم کتاب به «طراحی پروژه های پژوهشی» اختصاص یافته است. چنان که می دانیم، در علوم اجتماعی، فرایند تصمیم گیری درباره موضوع پژوهش و طراحی کار پژوهشی از مراحل دشوار و حیاتی هر پژوهش به شمار میآید. دانشجویان رشته های علوم طبیعی و پزشکی کمتر با چنین مشکلی روبه رو می شوند زیرا معمولا کار پژوهش خود را اغلب همراه گروه پژوهشی به سرپرستی استادان خود انجام می دهند و طرح مجزایی را بر عهده نمی گیرند اما وضعیت در علوم اجتماعی به گونه دیگری است.

در بخش دوم کتاب، پس از بحث کوتاهی درباره انتخاب موضوع پژوهش و متمرکزتر کردن آن به منظور دستیابی به پرسش های مشخص پژوهشی، چگونگی طراحی کار پژوهش در دو فصل جداگانه ای «پیشنهادیه پژوهش» و «طرح پژوهش» ارائه می شود. چنان که از نام و عنوان این فصول پیداست «پیشنهادیه پژوهش» به شیوه نگارش پژوهش پیشنهادی به دانشگاه ها و موسسات پژوهشی اختصاص دارد و «طرح پژوهش» شامل شیوه تنظیم برنامه ریزی و مرحله بندی کار پژوهش و هدایت و پیشبرد آن در همه مراحل کار است.

در بخش سوم «روش های گردآوری یا دسترسی به داده ها» مورد بحث قرار می گیرد می دانیم که روش های گوناگونی برای گردآوری اطلا عات برحسب منابع داده ها وجود دارد. این روش ها، به طور کلی به چهار گروه:

۱) گفته های افراد،

۲) اسناد، متون و آثار برجای مانده

۳) مشاهده

۴) شبیه سازی ها و بازی ها تقسیم می شود. هر یک از این اقسام خود شامل اقسام خردتری است. به عنوان مثال «اسناد، متون و آثار بر جای مانده» خود شامل روش های خردتر «مصاحبه»، «مطالعات اسنادی»، «مطالعات تاریخی و تطبیقی» و «استفاده از منابع موجود است». «مشاهده» نیز «بررسی آثار و علا ئم به جا مانده از فعالیت انسان ها»، «آزمایش» و «مشاهده در صحنه طبیعی» را در بر می گیرد. دکتر سید امامی در بخش سوم کتاب در قالب هشت فصل به بررسی و تحلیل دقیق این روش ها می پردازد.

بخش چهارم که بخش پایانی کتاب نیز محسوب می شود به «تحلیل داده ها» اختصاص دارد. داده هایی که به وسیله محقق گردآوری می شود، در مرحله پژوهش باید مورد تحلیل قرار گیرد. مرحله تحلیل داده ها گاه همزمان با گردآوری آن ها، گاه در چند نوبت در جریان گردآوری داده ها در مراحل مختلف و گاه نظیر روش های کمی در پایان کار گردآوری اطلا عات انجام می شود.

بخش چهارم پژوهش در علوم سیاسی شامل دو فصل است: در فصل نخست با عنوان «آماده سازی و تحلیل داده های کمی» روش های متداول نمایش توصیفی داده ها در جداول و نمودارها و مسائل آماری مرتبط با یک پژوهش اجتماعی توضیح داده می شود. سپس مولف درباره تحلیل رابطه متغیرها، معناداری رابطه آماری متغیرها و آزمون فرضیه ها از طریق روش های آماری بحث می کند.

در فصل دوم، «تحلیل کیفی» مورد توجه قرار گرفته است. محور مباحث این فصل، مدیریت داده ها و تحلیل کیفی با «تفسیر» آن هاست. در این فصل، همچنین مهمترین رویکردهای روش شناختی کیفی نظیر پدیدار شناسی، کنش مقابل نمادین، روش شناسی مردمی، برساخته گرایی، هرمنوتیک و تحلیل گفتمان مورد بحث و بررسی قرار می گیرند.

کتاب پژوهش در علوم سیاسی اثری جامع و دقیق است که با زبانی ساده و شیوا به معرفی انواع رویکردها در پژوهش علوم اجتماعی و سیاسی می پردازد. تالیف با ترجمه چنین کتاب هایی می تواند دقت، عمق و جامعیت پژوهش های آکادمیک سیاسی و اجتماعی را افزایش دهد.

نویسنده : امیر سلیمانی فاخر