اقتصاد غیر رسمی

حتما همه ما در خیابان و كوچه و بازار, كسانی كه بدون مجوز دولتی دستفروشی می كنند را مشاهده كرده ایم و احتمالا از آنها خرید نیز نموده ایم به نظر شما چه تفاوتی میان این شخص و یك مغازه دار وجود دارد

مسئله اقتصاد غیر رسمی همواره از مسایلی بوده كه در سال‌های اخیر نه تنها در ایران بلكه در سطح بین المللی ذهن كارشناسان را به خود مشغول داشته است. یكی از مقامات مسئول اظهار نظری در باب شغل‌های كاذب نمود كه باعث شد تا برخی از دوستان به بررسی ابعاد مسئله بپردازند. فارغ از اینكه اظهار نظر صورت گرفته و نقد بر آن تا چه‌اندازه می‌تواند محل مناقشه باشد بد ندیدم كه برای روشن‌تر شدن موضوع به معرفی برخی از واژه‌های اقتصادی برای خوانندگان محترم بپردازم تا چارچوب تحلیلی بهتری را در اختیار داشته باشند.

هر چند كه لا‌زم است بر این نكته تاكید بنمایم كه بدلیل نو بودن موضوع، امكان خدشه به برخی از نكاتی كه ذكر می‌كنم وجود دارد ولی در جای خود مبحث جالب و قابل تاملی است.

حتما همه ما در خیابان و كوچه و بازار، كسانی كه بدون مجوز دولتی دستفروشی می‌كنند را مشاهده كرده‌ایم و احتمالا‌ از آنها خرید نیز نموده‌ایم. به نظر شما چه تفاوتی میان این شخص و یك مغازه‌دار وجود دارد؟ مشخص است. كسی كه مغازه‌دار است، هم حق بیمه پرداخت می‌كند و هم مالیات می‌دهد ولی یك دستفروش تنها می‌فروشد و هیچیك از هزینه‌های ذكر شده (غیر از ریسك ماموران شهرداری كه موضوع بحث ما نیست) را ندارد. طبعا هم دستفروش و هم مغازه‌دار، هردو خدمات می‌دهند و ارزش افزوده ایجاد می‌نمایند ولی خدمت ارائه شده توسط دستفروش در حساب‌های ملی ثبت و ضبط نمی‌گردد.

این مسئله در مورد مسافركش‌ها هم تا حدی مصداق دارد. كسانی كه بدون مجوز دولتی اقدام به حمل و نقل بار و یا مسافر می‌نمایند در واقع ارائه خدمت می‌كنند ولی این ارائه خدمت در جایی ثبت نمی‌شود.

متال دیگر حمل و نقل كالا‌ی قاچاق در كشور می‌باشد. كسانی كه كالا‌یی را از خارج كشور وارد كشور می‌كنند در واقع در حال ارائه كالا‌ و خدمت به بخشی از جامعه هستند ولی بدلیل غیر قانونی بودن فعالیت آنها، فعالیت این گروه در جایی ثبت نمی‌شود.

ما در ادبیات علم اقتصاد چند مفهوم داریم كه بررسی هر یك از آنها بی‌مناسبت نیست.

۱)‌ اولین مفهوم، مفهوم اقتصاد غیر رسمی( informal economy) است. معمولا‌ اقتصاد غیر رسمی به فعالیت بخشی فعالیت عاملا‌ن اقتصادی گفته می‌شود كه ارزش افزوده فعالیتشان در هیچ حسابی وارد نمی‌شود. به عنوان متال فعالیت قاچاق (به عنوان یك فعالیت غیر قانونی) و خدمات واكسی‌ها و یا مسافر كش‌ها (به عنوان یك فعالیت نه لزوما غیر قانونی‌با كمی اغماض) جزو این دسته حساب می‌شود.

۲)‌ مفهوم دیگر، مفهوم بخش غیر رسمی (informal sector) میباشد. بخش غیر رسمی در واقع زیر مجموعه‌ای از اقتصاد غیر رسمی و كو چكتر از آن است. مانند فعالیت كسانی كه در خیابان واكس می‌زنند.

۳) مفاهیمی مانند اقتصاد موازیparallel economy، اقتصاد گزارش نشده، اقتصاد غیر قابل مشاهده، اقتصاد سایه‌ای همگی جزو مفاهیمی هستند كه تقریبا مترادف با اقتصاد غیر رسمی می‌باشند و در ادبیات این حوزه كاربرد دارند.

۴)‌ كتابی تحت عنوان اقتصاد غیر رسمی در سال‌های اخیر ترجمه شده كه حاوی نكات جالبی نیز هست. توماس (نویسنده این كتاب) اقتصاد غیر رسمی را به چند دسته تقسیم بندی نموده است:

۴-۱) بخش غیر رسمی

۴-۲) بخش خانوار: شامل خدمات زنان خانه دار و امثال آن (با توضیحاتی كه در كتاب‌های اقتصاد كلا‌ن هست)

۴-۳) بخش غیر منظم: شامل مواردی است كه ماهیتا قانونی هستند ولی افراد در راستای حداكتر نمودن منافع خود فعالیت را بصورت غیر قانونی انجام می‌دهند. مثلا‌ ورود بنزین به كشور از مرزهای در نظر گرفته شده قانونی است اما ممكن است كه كسانی بصورت غیر قانونی از نقاطی دیگر وارد كشور كنند. فعالیت این افراد در بخش غیر منظم تعریف شده است.

۴-۴) بخش غیر قانونی: مانند قاچاق مواد مخدر

۵)‌ تا آنجا كه اطلا‌ع دارم نظام حساب‌های ملی سال ۱۹۹۳، اقتصاد غیر رسمی را به دودسته تقسیم بندی نموده است:

۵-۱) تولید غیر قانونی: در مورد تولیداتی كه در كشورها ماهیتا غیر قانونی هستند مانند تولید مشروبات الكلی در ایران

۵-۲) تولید پنهان: شامل مواردی است كه در آن فعالیت ماهیتا قانونی است ولی تولید به دلا‌یلی مانند فرار از مالیات و پرداخت بیمه و... بصورت غیر قانونی انجام می‌شود.

۶)‌ ممكن است كسانی سئوال كنند كه بخش و یا اقتصاد غیر رسمی چگونه قابل محاسبه است؟ واقعیت آن است كه در سطح بین الملل و در ایران تلا‌ش‌هایی در این مورد انجام شده مثلا‌ این كار و این كارتلا‌ش‌هایی (شاید مقدمانی) در این زمینه هستند.

۷) چرا اقتصاد غیر رسمی در جامعه گسترش می‌یابد؟ معمولا‌ در پاسخ به این سئوال عواملی مانند ناامنی‌های شغلی، تورم‌های بالا‌ كه باعث كاهش سرمایه‌گذاری می‌شود، مالیات بالا‌، عدم حمایت‌های دولتی در كشورهای در حال توسعه از بخش خصوصی و امثالهم همگی از عواملی هستند كه باعث گسترش اقتصاد و بخش غیر رسمی در جامعه می‌شوند.

مهدی ایجی