راه های تحكیم خانواده در فرآیند جهانی شدن

جهانی شدن هر چند پدیده ای جدید محسوب می شود, ولی به یك معنا فرآیندی تاریخی است بسیاری از ادیان دغدغه جهانگیر شدن داشتند, چنان كه در آیاتی از قرآن به رسالت جهانی رسول اكرم ص تصریح شده است

جهانی شدن هر چند پدیده‌ای جدید محسوب می‌شود، ولی به یك معنا فرآیندی تاریخی است. بسیاری از ادیان دغدغه جهانگیر شدن داشتند، چنان‌كه در آیاتی از قرآن به رسالت جهانی رسول اكرم (ص) تصریح شده است . جهانی شدن به فشردگی، درهم‌تنیدگی و وابستگی جهان تعریف شده است. در فرآیند جهانی شدن فشردگی زمان و مكان به حدی فزاینده است كه به واسطه آن مردم دنیا كم وبیش و به صورت نسبتاً آگاهانه در جامعه جهانی واحد ادغام می‌شوند . فرآیند تدریجی جهانی شدن، مرزهای میان كشورها را كم‌رنگ می‌كند و انسان‌ها دیگر صرفاً شهروند جامعه و كشور خویش نیستند، بلكه شهروندی جهانی هستند . جهانی شدن فرآیندی اقتصادی، سیاسی و فرهنگی است.

ممكن است آن را ارادی و آگاهانه بدانیم (جهانی‌سازی) یا غیرارادی و ناخودآگاه (جهانی شدن) یا تركیبی از هر دو. هر چند این مسأله در ابعاد اقتصادی و تكنولوژیك مقدم و زیربنایی است، لیكن توجه و تأكید بر جهانی شدن فرهنگی بدین جهت است كه آثار مستقیمی بر رفتار و هویت مردم و نهادهای اجتماعی دارد. از مشخصه‌های مهم جهانی شدن، افزایش بی‌سابقه ارتباطات است و در این فرآیند، تأثیرگذاری و تأثیرپذیری در روابط و كنش‌های اجتماعی، جنبه جهانی پیدا می‌كند و در مرحله نهایی ممكن است روابط و كنش‌های اجتماعی به شكل جدیدی بازسازی شود.

یكی از نهادهای مهم جوامع، خانواده است كه بی‌تردید متأثر از توسعه و جهانی شدن، دچار تحولات جدی گردیده است. خانواده سه كاركرد اساسی دارد:

▪ ارضای نیازهای عاطفی و روانی مرد و زن.

▪ تداوم نسل انسانی.

▪ پرورش و اجتماعی كردن فرزندان.

زن و شوهر به بهترین نحو نیازهای عاطفی و جنسی یكدیگر را برآورده می‌سازند؛ به طوری كه این نهاد، عامل مهمی در حفظ سلامت اخلاقی افراد و جوامع بوده است. حمایت روانی زن و مرد از یكدیگر كه ناشی از برقراری پیوندی ایمنی بخش و آرامش‌دهند است ، بیش از هر رابطه انسانی دیگر بوده است . ازدواج قراردادی است به صورت طبیعی و با كمترین هزینه‌ها كه تداوم نسل انسانی را تسهیل می‌نماید. پرورش اجتماعی فرزندان، كه در پرتو عواطف مثبت والدین به بهترین نحو صورت می‌گیرد، از مهمترین كاركردهای خانواده است. روابط مناسب بین اعضای خانواده، شرط و زمینه اساسی ایفای این سه كاركرد است. بی‌تردید، اگر این روابط كاهش یابد یا به صورتی خشنودكننده نباشد، كاركردهای خانواده تضعیف خواهد شد.

الف) پیامدهای جهانی شدن برای خانواده

جهانی شدن نه تنها كاركردهای خانواده بلكه اصل و تمامیت آن را به چالش كشیده است. افزایش طلاق در جوامع غربی كه حدود یك سوم ازدواج‌ها را در برمی‌گیرد و گسترش هم‌زیستی مشترك كه در بسیاری از جوامع غربی تا سه برابر افزایش یافته ، چالش‌هایی برای اصل و تمامیت خانواده در جوامع بشری است. صحبت از شكل‌های گوناگون خانواده، مانند خانواده تك‌والدی، ازدواج‌های قراردادی غیرسنتی و هم‌زیستی همجنس گرایان، اعم از زن یا مرد . چشم‌پوشی از اضمحلال تدریجی نهاد خانواده و تلاش استیصال گونه‌ای برای حفظ خانواده است. مثلاً خانواده تك‌والدی به این صورت كه معمولاً زنان، داوطلبانه، فرزند خود را به تنهایی سرپرستی می‌كنند و در عین حال ارتباط خود را با مردان دیگر حفظ می‌كنند، به نوعی گسست خانواده سنتی را به دنبال دارد و فرآیند تولیدمثل را كاهش می‌دهد . علاوه بر این، كیفیت روابط در خانواده‌ها نیز متأثر از فرآیند جهانی شدن، روند نزولی را با سرعت كم و بیش می‌پیماید. جهانی شدن، به سبب اموری مانند تحول اساسی در ارتباطات، فردگرایی، مصرف‌گرایی و تضعیف فرهنگ‌های بومی، روابط بین اعضای خانواده را به شدت تحت تأثیر قرار داده است. اكنون به بررسی اجمالی این تأثیرات می‌پردازیم.

پیشرفت‌های شگرف در زمینه فن‌آوری اطلاعات، روابط انسان‌ها را بیش از پیش تحت تأثیر ابزارهای رسانه‌ای و ارتباطی نظیر اینترنت و شبكه‌های رادیویی و تلویزیونی قرار داده است. مثلاً در ایران مردم به طور متوسط ۵ ساعت تلویزیون نگاه می‌كنند. گاه كودكان و نوجوانان ما به تعبیری همه برنامه‌های تلویزیون را درو می‌كنند. اگر انسجام و وحدت اعضای خانواده را مهمترین مؤلفه كارآمدی خانواده محسوب كنیم، مهمترین آسیب استفاده افراطی از تلویزیون، خدشه‌دار شدن این امر در اثر كاهش روابط و از بین رفتن فرصت گفتمان مناسب است . واقعیت این است كه اكنون در جامعه ما، تلویزیون، مهمترین عضو خانواده شده است، عضوی كه بیشترین توجه را به خود جلب می‌كند، در روابط از همه فعال‌تر است و در عین حال رابطه غالب یك طرفه دارد كه در این رابطه از هیچ یك از اعضای خانواده تأثیرپذیری ندارد.

اینترنت در جهت آخر با تلویزیون متفاوت است. ارتباطات در اینترنت می‌تواند دوطرفه باشد، ولی در واقع، دنیایی مجازی از طریق ارتباطات مجازی برای افراد بخصوص نوجوانان پدید می‌آورد. امروزه اعضای خانواده گاه ساعت‌ها زمان صرف ارتباطات مجازی می‌كنند و اعتنایی به سایر اعضا ندارند. به همین جهت، تعامل‌های سنتی به سستی گراییده است . تعامل‌های سنتی، عینی و واقعی، محسوس و بدنی (نوعی ارتباط غیركلامی مانند تماس چشمی، تماس بدنی و غیراین‌ها) است. در عین حال افراد در این تعامل‌ها، امكان «دسترسی محدود» و «قدرت انتخاب» محدود دارند. همین فضای تعامل عینی و امكان دسترسی محدود باعث می‌شود، دوستی‌ها، همسایگی‌ها، پیوندها و ارزش‌های اخلاقی معنادار باشند.

در مقابل در ارتباطات مجازی، تماس محسوس و بدنی نیست و امكان دسترسی گسترده و قدرت انتخاب متكثر، متنوع و متفاوت با تجربه‌های روزانه زندگی است. ارتباطات مجازی، فضایی مجازی پدید آورده كه نه تنها ارتباطات واقعی را كاهش داده، بلكه به نسبیت‌گرایی در ارزش‌های اخلاقی و دینی، كاهش واقعیت‌گرایی و گسترش نگرش و ارزش‌های مجازی و از بین رفتن یا مبهم شدن جهت زندگی منجر شده است . هر چند پیامدهای فوق به كلیه روابط اجتماعی بین افراد مربوط می‌شود و اعضای خانواده نیز از دیگران مستثنا نیستند، اما همان‌گونه كه گفته شد، انسجام خانواده در گرو تعامل‌های عینی، واقعی و بدنی عمیق و گسترده و در عین حال منحصر به افرادی خاص است و تعامل‌های مجازی بیشترین آسیب را به چنین روابطی وارد می‌كند.

فردگرایی نیز به نوعی روابط خانوادگی را تحث تأثیر قرار داده است. افزایش طلاق و خانواده تك‌والدی، آسیب فردگرایی به تمامیت خانواده است. رشد فردیت، تعامل‌های سنتی در جوامع و بخصوص خانواده را سست و بی‌رنگ كرده است. آزادی محصول فردگرایی است. هر چند آزادی به یك معنا مطلوب و آرمان بشریت است، ولی مفهومی از آزادی كه نفی هر گونه هنجار و ارزش انسانی است، نظام بشریت را به فرد یا شیء می‌كشاند.

اگر آزادی فردی را بی‌قید و بند كنیم، پیوندهای اجتماعی را نیز باید بر اساس منافع كامل فردی بنا كنیم. در این صورت هم‌بستگی‌های انسانی و ارزشی، پیوندهای درون خانوادگی بین زن و مرد، والدین و فرزندان و خواهران و برادران به سستی و اضمحلال منجر خواهد شد . آزادی جنسی و بی‌بندوباری در این روابط نیز بیشترین آسیب را به روابط عاطفی در خانواده وارد می‌كند و بستری برای گسست خانواده‌هاست، چنان‌كه روابط جنسی زن با زن و مرد با مرد نیز عواقب ناگواری برای نهاد خانواده خواهد داشت.

بعد اقتصادی جهانی شدن، نیز پیامدهایی برای خانواده داشته است؛ ورود زنان به بازار كار منابع اقتصادی خانواده را متعدد كرده است. این امر هر چند فوایدی برای زنان داشته است، اما مسؤلیت‌های خانوادگی آن‌ها را كم‌اهمیت كرده است. گاه زنان در ایفای هم زمان نقش شغلی و مسؤلیت خانوادگی دچار تعارض‌هایی می‌شوند. بی‌تردید یكی از عوامل افزایش طلاق، استقلال اقتصادی زنان بوده است.

چنان‌كه پژوهش‌ها درخواست طلاق از سوی زنان شاغل را بسیار بیشتر از درخواست طلاق از سوی زنان غیرشاغل نشان می‌دهد . اثر مهم استقلال اقتصادی زنان بر روابط خانواده تنازع قدرت بین زن و مرد در خانواده است كه به طور معمولً به تقسیم معقول قدرت منجر نمی‌شود. پیش از این، قدرت تصمیم‌گیری در خانواده به طور سنتی در اختیار مردان بود. آثار جهانی شدن در خانواده، اگر به شیوه توزیع قدرت عادلانه در خانواده منجر نشود، گسترش اختلافات، تضعیف روابط و گسست خانواده اجتناب ناپذیر خواهد بود.

جهانی شدن، فرهنگ خانواده را به مصرف‌گرایی سوق داده است. جامعه جدید جهانی مصرف كنندگانی تولید می‌كند كه خواسته‌های آنان از نظم پیشین پیروی نمی‌كند. آنان مصرف‌كنندگان آرمانی هستند كه مصرف آن‌ها مبتنی بر لذت‌گرایی است و علاقه‌ای به پس‌انداز و آینده‌نگری ندارند . الگوها و تصاویری كه مصرف‌گرایی، عرضه می‌كند، با ارزش‌های خانوادگی و شأن و منزلت انسانی سازگار نیست. مصرف‌گرایان در رسانه‌ها برنامه‌هایی ارایه می‌كنند كه بی‌هیچ ملاحظه‌ای، منزلت انسانی را به خاطر اهداف مالی و شهرت، زیر پامی‌گذارند. پرستش ستاره‌های سینمایی مورد ترویج این برنامه‌ها، عزت نفس و حرمت اجتماعی نوجوانان و جوانان را خدشه‌دار كرده است .

به نظر می‌رسد عواملی مانند مصرف‌گرایی، فردگرایی، گسترش ارتباطات مجازی و تضعیف فرهنگ‌های بومی به كودك‌سالاری در خانواده‌ها منجر شده و جایگاه مهم پدر و مادر را كه مهمترین نقش را در تربیت اجتماعی و اخلاقی كودكان دارند، تضعیف كرده است. گسست نسل‌ها نیز محصول چنین فرآیندی است.

ب) اصول و راه‌كارهای تقویت نهاد خانواده در فرآیند جهانی شدن

برای حفظ نهاد خانواده، از طریق تقویت روابط اعضای خانواده و ترویج ارزش‌های خانوادگی و استمرار مطلوب كاركردهای مهم خانواده، اصول و راه‌كارهای زیر پیشنهاد می‌شود.

▪ تأكید بر استمرار و حفظ خانواده طبیعی: در طول تاریخ تا عصر حاضر، خانواده‌ها با عقد قراردادی بین زن و مرد تشكیل می‌شوند. در این خانواده‌ها، زن پس از ازدواج یا تا دوره‌ای معین، قرارداد ازدواج فقط با یك مرد داشت. ادیان الهی از جمله اسلام، مسیحیت و یهود تنها این نوع خانواده را به رسمیت می‌شناسند.

ازدواج موقت و چندزنی نیز صورتی ازهمین خانواده طبیعی است كه به علت شرایط ویژه زنان و برخی ضرورت‌های فردی و اجتماعی در اسلام و برخی ادیان دیگر قانونی شمرده شده است. قرآن حصول پیوند عاطفی عمیق میان زن و مرد و آرامش آنان را حاصل چنین قراردادی اعلام می‌كند . بدین ترتیب هرگونه پیوند و قراردادی كه در این چارچوب نباشد را نباید خانواده محسوب كرد. بنابراین خانواده‌های تك‌والدی یا همجنس‌گرا یا هم‌زیستی آزادانه زن و مرد را نباید اساسیً خانواده بدانیم. برای ترویج این اصل باید پیروان ادیان الهی، به ترویج خانواده طبیعی با بیان كاركردهای مؤثر اجتماعی و آثار مفید روان‌شناختی آن بپردازند. در مقابل نیز پیامدهای ناگوار گونه‌های نامناسب خانواده را تشریح نمایند.

▪ همه نهادها و گروه‌های بشری دارای مراتبی هستند. خانواده نیز از این امر مستثنا نبوده است. برای تحكیم ساختار خانواده، لازم است جایگاه سنتی والدین را در خانواده استمرار بخشیم. والدین در تربیت و اجتماعی كردن فرزندان، نقش بسیار مهمی دارند و بی‌شك، بیشترین سرمایه‌گذاری مادی و عاطفی در خانواده، از سوی والدین صورت می‌گیرد. بی‌تردید ایفای این مسؤلیت‌ها تنها در صورت برخورداری آنان از جایگاه بالاتر در خانواده میسر است. تقسیم قدرت بین زن و مرد نیز باید به شیوه‌های معقول و مناسب صورت گیرد. از آن‌جا كه معمولاً مسؤلیت اداره اقتصادی با مرد است، برخورداری او از جایگاه بالاتری در تصمیم‌گیری‌ها در استحكام خانواده تأثیر بسیاری دارد. زن نیز در محدوده‌هایی، تصمیم‌گیری را به عهده می‌گیرد و مرد هماهنگ با او عمل می‌كند. آموزه‌های اسلامی به خوبی این نحوه تقسیم كار و تصمیم‌گیری‌های خانوادگی بین زن و مرد را نشان می‌دهد .

▪ تحكیم باورهای دینی در خانواده تأثیر مهمی در تقویت خانواده و ایفای كاركردهای آن دارد. یكی از مشكلات مهم فرآیند جهانی شدن، بروز بحران هویت در افراد و خانواده‌هاست. گم كردن جهت و معنای زندگی، افراد را دچار آشفتگی كرده و در مشكلات زندگی فردی و خانوادگی آنان را به استیصال می‌كشد.

مهمترین باورهای دینی، خداپرستی و توحید، اعتقاد به زندگی پس از مرگ و باور به رسالت انبیا و جانشینان آن‌ها است. باور و پای‌بندی به این امور، زندگی را از فضای مادی و دنیوی بیرون آورده و جهت اخروی و معنوی می‌دهد. ترویج چنین معنویتی در اعضای خانواده به ویژه والدین می‌تواند خانواده‌ها را از بسیاری بحران‌ها نجات دهد. پیوند والدین با مسایل معنوی، در هویت‌یابی و رفتار فرزندان نیز نقش دارد. لازم است آثار معنویت در زندگی را برای والدین و فرزندان تبیین نمود. برای ترویج خداگرایی، آشنا كردن فرزندان با عبادت‌گاه‌ها و شعائر دینی بسیار مؤثر است. حضور و مشاهده بناهای با عظمت و با شكوه دینی مانند مساجد و عبادت‌گاه‌های كهن كه سال‌ها محل و مأوای خداپرستان بوده است، می‌تواند در معنویت افراد بخصوص جوانان بسیار مؤثر باشد. همچنین صحبت از زندگی پس از مرگ و مراحل مختلف آن، با استفاده از متون اصیل دینی در هویت‌یابی و جهت‌دهی زندگی افراد نقش مهمی دارد.

برای ترویج رسالت انبیا در باور افراد نیز زندگی، سیره و اخلاق، رفتار و نحوه مواجهه آن‌ها با مسایل مهم زندگی می‌تواند الگوی مناسبی برای اعضای خانواده‌ها بخصوص جوانان فراهم كند. چنان‌چه، متون مشتمل بر زندگی نامه، الگوها و اسطوره‌های اخلاقی به شكلی جذاب و آموزنده به این نسل ارایه شود، آنان بخشی از هویت خویش را در الگوها و اسطوره‌ها می‌یابند .

▪ استمرار و تحكیم روابط خویشاوندی، در حفظ و تقویت خانواده در فرآیند جهانی شدن بسیار مؤثر است. اكنون در بیشتر جوامع خانواده هسته‌ای، بیشتر خانواده‌ها را تشكیل می‌دهد. كم شدن رابطه بین خانواده هسته‌ای با سایر خویشاوندان بخصوص خانواده‌های اصلی زن و شوهر، موجب شد كه آن‌ها در مشكلات مختلف زندگی خانوادگی، از حمایت‌های ویژه عاطفی و مادی خویشاوندان محروم باشند.

این در حالی است كه خویشاوندان با توجه به ارتباط خونی و عاطفی نزدیك و عمیق با خانواده هسته‌ای، می‌توانند بهترین حمایت‌ها را در اختیار آنان بگذارند، به همین جهت با توجه به مبانی اسلام، می‌توان برای خانواده مراتبی در نظر گرفت. خانواده مرتبه اول همان زن و شوهر و فرزندان آن‌ها هستند. خانواده مرتبه دوم فرد، همسر و فرزندان او همراه با والدین او یا والدین همسرش می‌باشند. خانواده مرتبه سوم فرد نیز، خواهر و برادران او یا همسرش را نیز در برمی‌گیرد. با ترویج چنین تلقی از خانواده، نه تنها روابط اعضای خانواده بهبود می‌یابد و با مشكلات زندگی بهتر مواجه می‌شوند، بلكه روابط خویشاوندی را می‌توان با دید كارآمدتری نگریست .

▪ رعایت مرزهای رفتاری و عاطفی درون خانواده و بیرون آن، اصلی است كه برخی درمان‌گران خانواده برای سلامت و كارایی خانواده، لازم شمرده‌اند . زن و شوهر، در درون خانه باید از فضای فیزیكی و روانی مجزا از سایرین بهره‌مند باشند و در ساعت‌های معینی از شبانه‌روز جدا از سایرین امكان تعامل عاطفی و روانی داشته باشند . برای فرزندان بخصوص دختران در دوره كودكی دوم تا جوانی باید فضای اختصاصی در نظر گرفته شود و سایرین بدون اجازه آن‌ها وارد این فضا نشوند. متون اسلامی محدوده این فضاها را تعیین نموده است. بسیاری از انحرافات جنسی مانند همجنس‌بازی، تجاوز به كودكان و زنای با محارم كه آثار روان‌شناختی ناخوشایندی دارد، در اثر عدم رعایت چنین مرزهایی است. همچنین باید بین اعضای خانواده و سایرین، مرزهایی باشد. هرگونه روابط جنسی و عاطفی ارضا كننده باید به همسر قانونی اختصاص یابد. حدود و شرایط نگاه كردن به سایرین و پوشش شرعی كه در متون اسلامی مورد تأكید قرار گرفته است، در واقع اشاره به همین مرزها و حدود است. مهمترین كاركرد این مرزها تحكیم روابط عاطفی بین اعضای خانواده، بخصوص زن و شوهر است .

▪ كنترل استفاده از رسانه‌ها در خانواده، تنها راه حفظ انسجام خانواده و جلوگیری از فروپاشی آن به سبب ارتباطات مجازی است. از آن‌جا كه شیوه كنترل از بالا (filtering)، معمولاً به آسانی خنثی می‌شود، بهترین راه تربیت خانواده، ترویج فرهنگ استفاده مناسب و معقول از رسانه‌هاست. هر چند هر روزه اخباری درباره آثار نامطلوب تلویزیون، رایانه و اینترنت به سلامت روانی و جسمانی افراد منتشر می‌شود، راه‌كار مناسبی برای ترویج استفاده مناسب از رسانه‌ها ارایه نشده است.

در هر حال، استفاده از رسانه‌ها در بعد كمی و كیفی باید تعدیل و مهار شود. برنامه‌ریزی زمانی معینی برای استفاده اعضای خانواده از رسانه باید با توافق اعضای آن تدوین شود. از لحاظ كیفی نیز لازم است بر اساس ارزش‌های دینی، اخلاقی و بومی ملاك‌ها و مرزهایی برای استفاده از برنامه‌ها تعیین شود متناسب با مراحل تحول، برنامه‌هایی در اختیار فرد قرار گیرد. در سنین نوجوانی و جوانی كه معمولاً افراد به درك عقلانی و انتزاعی می‌رسند، تبیین و توجیه ملاك‌های مطلوب و نامطلوب بودن برنامه‌ها، برای آن‌ها ضروری است.

در مجموع برای استمرار ارزش‌های دینی و اخلاقی در بین انسان‌ها، راهی به جز تحكیم خانواده نداریم. خانواده در معرض حملات و یورش‌های بسیاری قرار دارد. با این وجود باید مشكلات را اداره كرد، خانواده باید خود اختیار خویش را در دست گیرد و این امر ممكن است بی‌تردید خانواده مصرف كننده و منفعل مسیر نابودی را طی می‌كند. باید بین خانواده و توسعه، تعامل برقرار كرد و ارزش‌های دینی، اخلاقی و انسانی حاكم بر خانواده‌ها را حفظ و تقویت نمود.

محمدرضا سالاری‌فر

۱. آیاتی مانند« و ما ارسلناك الا رحمه للعالمین»، انبیاء/۱۰۷ و «انی رسول الله الیكم جمیعا»، اعراف/۱۵۸.

۲. گل محمدی، جهانی شدن، فرهنگ، هویت، تهران نشرنی،۱۳۸۴.

۳. ایمانی، محسن، جهانی شدن و شكاف نسل‌ها، چكیده مقالات كنگره بین المللی خانوادهو جهانی شدن، تهران، انتشارات انجمن اولیاء و مربیان جمهوری اسلامی ایران، مهرماه ۱۳۸۴.

۴. آیات ۲۱ سوره روم و ۱۸۹ سوره اعراف بر این موضوع دلالت دارد.

۵. آرگیل، مایكل، روان‌شناسی شادی.

۶. Co habitation

۷. شیخی، محمد تقی، جامعه شناسی زنان و خانواده ، ص ۱۰۵، تهران، نشر، سال‌های انتشار،۱۳۸۰.

۸. كارلسون، خانواده درمانی، ص۲۳.

۹. فروزنده، پایدار، بررسی اثرات جهانی سازی بر نهاد خانواده، همایش تقویت نظام خانواده، قم، اسفند ۱۳۸۴.

۱۰. پور حسین، رضا، سخنرانی در همایش تقویت نظام خانواده، قم، اسفند ۱۳۸۴.

۱۱. علی اصغر، احمدی، جهانی شدن و تحول الگوهای تعاملی، چكیده مقالات كنگره بین‌المللی خانواده و جهانی شدن، تهران انتشارات انجمن اولیاء و مربیان.

۱۲. سعیدرضا، عاملی، جهانی شدن و ارزش‌های اخلاقی خانواده، چكیده مقالات كنگره بین‌المللی خانواده و جهانی شدن، مهرماه ۱۳۸۴.

۱۳. شكوه، نوابی نژاد، جهانی شدن و تغییر ارزش‌ها در خانواده، همان.

۱۴. بستان، حسین ، اسلام و جامعه‌شناسی خانواده، ص ۲۴۰.

۱۵. سازگار، پروین، جهانی شدن و ساختار خانواده، چكیده مقالات كنگره بین‌المللی خانواده.

۱۶. دیون،لوك، چشم‌انداز، جهانی شدن در خانواده‌های كانادایی، چكیده مقالات كنگره بین‌المللی خانواده.

۱۷. سوره روم آیه ۲۱.

۱۸. سالاری‌فر،محمدرضا، خانواده در نگرش اسلام و روان‌شناسی.

۱۹. متون دینی ما، انبیاء علیهم السلام را الگوی مناسبی برای مردم معرفی می‌كند برای نمونه قرآن در آیه ۴ سوره ممتحنه، حضرت ابراهیم (ع) و آیه ۲۱ سوره احزاب پیامبر اسلام (ص) را به عنوان الگوی مناسبی برای مردم و آیات ۱۱ و ۱۲ سوره تحریم آسیه همسر فرعون و حضرت مریم (ع) را به عنوان الگویی مناسب برای زنان اعلام می‌كند.

۲۰. شرفی،محمدرضا، معنویت در خانواده امروز، چكیده مقالات كنگره بین‌المللی خانواده و جهانی شدن.

۲۱. سالاری‌فر، محمدرضا ، خانواده در نگرش اسلام و روان‌شناسی، بحث تعریف خانواده از نظر اسلام.

۲۲. مینوچین، س، خانواده و خانواده درمانی، ترجمه باقر ثنایی.

۲۳. سوره نور، آیه ۵۸.

۲۴. سالاری‌فر، محمد رضا، خانواده در نگرش اسلام و روان‌شناسی، بحث مرزها در خانواده.