هوش هیجانی چیست

نقطه تعادل میان عقل و احساس

هوش هیجانی یک مقوله جدید در علم روانشناسی است که می‌توان آن را با هوش اجتماعی که ثورندایک در سال ۱۹۲۰ تعریف کرد، مقایسه نمود. هوش اجتماعی به عنوان بخش مهمی از هوش کلی محسوب می‌شود که بر مولفه‌های بین فردی دلالت دارد و می‌تواند به طور مثال روابط بین فردی را تحت تاثیر قرار دهد. با نگاهی به مولفه‌های درون فردی مفهوم هوش هیجانی بیان شد که توانایی شناسایی تشخیص و توصیف هیجانات را نشان می‌دهد و تاکیدی خاص بر توانایی شناسایی، فهم، تنظیم و ابراز هیجانات دارد. یعنی اینکه اگر احساس هیجانی مانند خشم، ترس، شادی را در خودمان تشخیص دهیم و بتوانیم به خوبی آنها را کنترل و اداره کنیم، به‌نحوی که باعث بهبود روابط ما با دیگران شود، نشانه‌های هوش هیجانی را نشان می‌دهیم.

● هیجان به طور کلی به یک حالت احساسی

باز می‌گردد که شامل پاسخ‌های فیزیولوژیک و شناختی است. برای مثال، خوشحالی یک حالت احساسی است که اطلاعات درباره ارتباطات را انتقال می‌دهد و میل پیوستن به دیگران را به وجود می‌آورد و ترس یک حالت احساسی است که اجبار به گریختن را به وجود می‌آورد. هوش در این مدل ظرفیت استدلال صحیح درباره اطلاعات را نشان می‌دهد. به این ترتیب هوش هیجانی، توانایی فهمیدن و بهره گرفتن از اطلاعات هیجانی را نشان می‌دهد. هوش هیجانی با شخصیت افراد رابطه دارد. به این شکل که پشتکار و اشتیاق فرد و قابلیت فرد در رویارویی با مشکلات را نشان می‌دهد. همچنین خوش بینی یعنی نحوه دیدن جهان را تحت‌تاثیر خود قرار می‌دهد. شعور سیاسی که از جمله مولفه‌هایی است که شخص نقش‌های اجتماعی را به‌خوبی بازی می‌کند نیز با هوش هیجانی رابطه دارد و همچنین خود کنترلی که برای کنار آمدن با مشکلات زندگی ضروری است، با هوش هیجانی در ارتباط است. افرادی که هوش هیجانی بالایی دارند، کمتر به خشونت دست می‌زنند و سایر رفتار‌های مشکل آفرین را انجام می‌دهند. در واقع هوش هیجانی نقطه عطفی در نبرد بین عقل و احساس است. این عامل می‌تواند تعادلی در این نبرد به وجود آورد تا این دو در صلح زندگی کنند.

هوش هیجانی مفهومی است که با هوش عمومی تفاوت دارد. به طور مثال افرادی هستند که دارای هوش (IQ) بالا هستند ولی از لحاظ اجتماعی قابلیت بالایی ندارند و قادر به کنترل هیجانات خود نیستند. فردی که توانایی بالا در حل مسایل ریاضی دارد، ممکن است از حل مسایل روزمره خود بر نیاید یا نشاط در زندگی نداشته باشد و در روابط بین فردی دچار مشکل باشد و در اجتماع از انعطاف پذیری لازم برخوردار نباشد. این افراد احتمالا در آزمون‌های هوش هیجانی نمره پایین می‌گیرند. در سال ۱۹۹۰ دکتر سالووی و جان مایر، استدلال کردند که هوش هیجانی یک هوش اساسی نادیده گرفته شده است که می‌تواند نویدبخش یک تعریف جدید از هوش باشد و این امر، مطالعه جدی را می‌طلبد. دانیل گلمن، روزنامه‌نگار علمی، در پرفروش‌ترین کتاب خود اصطلاح «هوش هیجانی» را ترویج داد. گلمن با استنباط از کار مایر و سالووی پنج حیطه هوش هیجانی را شناسایی کرد: شناختن هیجانات خود، اداره کردن هیجانات، بر انگیختن خود، تشخیص هیجانات در دیگران و اداره کردن روابط. مایر و سالووی به صورت تخصصی‌تر، قابلیت‌های هوش هیجانی را به چهار زمینه در مدل چهار شاخه‌شان تقسیم می‌کنند.

۱) ظرفیت ادراک هیجانات به صورت دقیق.

۲) ظرفیت استفاده از هیجانات برای تسهیل تفکر.

۳) ظرفیت فهم معانی هیجانی.

۴) ظرفیت مدیریت هیجانات.

بارون در سال ۲۰۰۰ پنج مقوله زیر را از هوش هیجانی بیان کرد:

۱) درون فردی که ویژگی‌هایی مانند خود شکوفایی، استقلال و خود‌آگاهی هیجانی را شامل می‌شود.

۲) بین فردی که کیفیت‌هایی مانند همدلی و مسوولیت اجتماعی را در بر می‌گیرد.

۳) سازش پذیری که ویژگی‌هایی از قبیل حل مساله و واقعیت آزمایی را شامل می‌شود.

۴) مدیریت فشار روانی که کنترل تکانه‌ها و تحمل فشار روانی را

دربر می‌گیرد.

۵) خلق کلی که شامل شادمانی و خوش بینی است.

در زیر خلاصه‌ای کلی در مورد یافته‌های به دست آمده از قابلیت مولفه هوش هیجانی و نتایج زندگی آمده است:

- هوش هیجانی از دیگر متغیرهای اندازه‌گیری شده مرتبط با شخصیت و هوش متمایز است.

- هوش هیجانی همبستگی پایین با مقیاس دیگر گونه‌های هوش دارد.

- افراد با هوش هیجانی بالاتر احتمالا از حمایت اجتماعی بهتری برخوردار هستند و روابط آنها با دیگران کمتر دچار مشکل می‌شود.

- افراد با هوش هیجانی بالاتر احتمال کمتری دارد که از الکل و مواد مخدر استفاده کنند.

- افراد با هوش هیجانی بالاتر از شبکه‌های اجتماعی شان رضایت بیشتری دارند و به نظر می‌آید که حمایت اجتماعی بیشتری دریافت می‌کنند.

- افراد با هوش هیجانی بالاتر به نظر می‌آیند که به شکل موفق‌آمیزتری از دعوا و مشاجرات بین شخصی دوری می‌کنند.

● هوش هیجانی چه‌چیز را پیش‌بینی می‌کند؟

افراد با ناتوانی بالای تشخیص و توصیف هیجانات نمی‌توانند شادی و لذت را به طور کامل تجربه کنند و هیجانات منفی را از یکدیگر تفکیک کنند. پژوهشگران زناشویی، نشان داده‌اند که هر چه زوج‌ها در درک، شناسایی، تنظیم و ابراز دقیق هیجانات بهتر باشند، روابط آنها شادتر است. همچنین این موضوع در ایجاد شادمانی در دوام زناشویی، نقش دارد که عنصری مهم در رشد فرزندان آنها نیز به شمار می رود.

از جمله عوامل موثر دیگر در رشد ذهنی کودک ثبات خانوادگی است. اگر محیط خانواده آرام و با ثبات باشد و اختلاف مهمی میان زن و شوهر از نظر اداره خانواده و تربیت فرزندان وجود نداشته باشد، رشد هوش و سایر مهارت‌های فکری آسان‌تر و سریع‌تر است. بدین‌ترتیب والدین می‌توانند از جهات گوناگون روی رشد و ذهن کودک تاثیر‌گذار باشند. بسیاری از روان‌شناسان معتقدند که اساس شخصیت و ساختمان روانی انسان در چند سال اول زندگی شکل می‌گیرد، بنابراین تربیت صحیح کودک در سال‌های اول زندگی بسیار مهم‌تر از سال‌های بعدی است. تا مدتی پیش عده زیادی از محققان عقیده داشتند که خلاقیت امری فطری و موروثی است.

خوشبختانه، بر اثر تحقیقات علمی دامنه‌داری که در زمینه خلاقیت انجام شده و نتایجی که از آنها به دست آمده، عقاید در حال تغییر است. اکنون معلوم شده است که استعداد خلاقیت در همه افراد با شدت و ضعف مختلف وجود دارد و می‌توان آن را بر اثر آموزش، رشد و گسترش داد و شکوفا کرد. در تحقیقی که به منظور بررسی رابطه بین عامل هوش هیجانی والدین و خلاقیت کودکان در مهد کودک نمونه تهران روی ۵۰ نفر از والدین و کودکان شش ساله انجام شد، حاکی از آن است که بین هوش هیجانی مادران و میزان خلاقیت فرزندان رابطه معناداری وجود دارد.

● راهبرد‌هایی برای شکوفایی هوش هیجانی

۱) خلق خود را یادداشت کنید و تغییر خلق خود را پس از یک فعالیت در یک مقیاس ۱۰ درجه‌ای بیان کنید.

۲) از موقعیت‌های ناراحت‌کننده اجتناب کنید، فعال باشید و حمایت به دست آورید.

۳) با وارد شدن به موقعیت‌های تهدید‌کننده جرات را تمرین کنید و برای کاهش اضطراب، راهبردهای کنار آمدن را به کار ببرید.

۴) از موقعیت‌های ‌برانگیزاننده دوری کنید، آرامش خود را به دست آورید و همدلی را تمرین کنید.

۵) به هنگام گوش دادن، بدون قضاوت گوش کنید.

۶) عقاید و هیجان‌های خود را کنار بگذارید.

۷) نقطه نظرهای خود را بدون حمله، سرزنش یا اخم بیان کنید.

۸) مساله‌های مبهم و بزرگ را به مسایل خاص و کوچک‌تر تقسیم کنید.

۹) روی مساله تمرکز کنید، نه روی شخص.

۱۰) برای هر مساله راه‌حل‌های احتمالی زیادی را مطرح کنید.

۱۱) بهترین راه‌حل را انتخاب کنید.

۱۲) راه‌حل انتخابی را به عمل دربیاورید.

۱۳) موفقیت خود را جشن بگیرید.

شیوا بامداد