امکانات عقل برای زندگی اجتماعی

امروز می خواهم درباره امکانات عقل برای زندگی اجتماعی صحبت کنم, و در واقع می خواهم نشان دهم که اولا ما تنها یک شیوه ی عقلانی زندگی کردن نداریم و عقلانی زیستن می تواند شکل های مختلفی به خود بگیرد, و دوما, به نظر می رسد تنوع های شیوه ی زیست عقلانی بیش از آن چیزی که بعضا جامعه شناسان کلاسیک همچون وبر بدان اشاره داشته اند, می باشد

● قسمت اول

▪ عقلانیت صوری

امروز می خواهم درباره امکانات عقل برای زندگی اجتماعی صحبت کنم، و در واقع می خواهم نشان دهم که اولا ما تنها یک شیوه ی عقلانی زندگی کردن نداریم و عقلانی زیستن می تواند شکل های مختلفی به خود بگیرد، و دوما، به نظر می رسد تنوع های شیوه ی زیست عقلانی بیش از آن چیزی که بعضا جامعه شناسان کلاسیک همچون وبر بدان اشاره داشته اند، می باشد.

▪ نظر وبر درباره عقلانیت: بیش از یک قرن پیش ماکس وبر تقسیم بندی خاصی را درباره انواع عقلانیت ارائه کرده بود که مهمترین انواع آن از نظر او « عقلانیت معطوف به هدف »، « عقلانیت معطوف به ارزش »، و « عقلانیت معطوف به سنت » می باشد. او با این تقسیم بندی می کوشید نشان دهد که چگونه جامعه سرمایه داری با شکل گیری نوع خاصی از عقلانیت، که همان عقلانیت صوری یا عقلانیت معطوف به هدف می باشد، درآمیخته است. در عقلانیت معطوف به هدف، از نظر وبر ، مهمترین دغدغه ی فرد آن است که هم اهداف عقلانی اتخاذ نماید و هم روش ها و وسایلی که در جهت رسیدن به آن هدف بر می گزیند با حداکثر عقلانیت و بدور از احساسات و امیال فردی و لحظه ای گزینش گردد‏، که از نظر او بهترین شکل عقلانیت معطوف به هدف، عقلانیت بلندمدت می باشد، یعنی عقلانیتی که دستیابی به اهداف مورد نظر را در چشم اندازی بلندمدت تر دنبال می نماید. پیامد فرهنگی غلبه این شکل از عقلانیت بر روحیه کلی زندگی اجتماعی فرایند « افسون زدایی » یا فاصله گرفتن و فراتر رفتن از اوهام و توهماتی است که نمی توانیم برای آنها ریشه ای در واقعیت بیابیم. در این شکل از عقلانیت، واقع نگری به پدیده های اجتماعی اهمیت بسیاری می یابد.

در این پاراگراف بالا، هر آن چه گفتیم در واقع آن چیزی بود که وبر درباره عقلانیت صوری بیان داشته بود. اما دو مسئله اینجا هست که مسیر ما را از ماکس وبر تا اندازه ای دور می سازد. نخست آن که، به نظر می رسد شیوه های دیگری از زیست عقلانی وجود داشته باشد که وبر بدان ها اشاره ای نداشته است، همچون « عقلانیت معطوف به فهم (عقلانیت هرمنوتیکی)» و دوم، « عقلانیت انتقادی »، و سخن دیگر این است که از آن جا که علاقه ی شخصی من به جامعه شناسی زندگی روزمره می باشد در این چند قسمت می خواهم درباره برخی از پیامدهای این اشکال عقلانیت در فضای زندگی روزمره صحبت کنم. مهمترین نکته ای که در اینجا باید یادآور بشوم آن است که اتخاذ هر نوع از عقلانیت همراه با خود سبک خاصی از زندگی و نوع خاصی از شخصیت را نیز به همراه دارد. از میان شکلهای مختلف عقلانیت، عقلانیت معطوف به هدف، بیش از همه در نگاه اغلب مردم به عنوان نشانه ی زندگی عقلانی شناخته شده است.

▪ ویژگیهای مثبت عقلانیت معطوف به هدف: عقلانیت معطوف به هدف سه تاثیر عمده در سبک زندگی فرد دارد:

اول این که، سعی دارد شیوه ی زندگی فرد را با مهمترین ارزشهای اجتماعی رایج هماهنگ سازد. یعنی رویکردی محافظه کارانه به زندگی می بخشد که در آن فرد می کوشد حداکثر منفعت و هماهنگی و حداقل ضرر و ناسازگاری را انتخاب نماید، حتی اگر در راه رسیدن به منافع و هماهنگی با محیط اجتماعی مجبور باشد برخی از الزامهای اخلاقی را نیز زیر پا بگذارد.

دوم این که، نمی توانیم از این ویژگی مثبت عقلانیت معطوف به بگذریم که این شکل خاص از عقلانیت، دارای بیشترین بار « کارایی » است. مفهوم کارایی در اینجا معنای خاصی دارد. ما اغلب از واژه کارایی برای امور اقتصادی بهره می بریم و بیشتر منظورمان سود اقتصادی است، اما منظور من در اینجا چیزی بیش از سود اقتصادی است بلکه جنبه های دیگری زندگی اجتماعی همچون امور فرهنگی و مذهبی را هم در نظر دارم. برای مثال، حتی یک فرد مذهبی نیز می تواند از منظر عقلانیت صوری به شیوه ی دینداری خود نگاه کند و ببیند که آیا رفتارهایی که به طور سنتی از خانواده و محیط اجتماعی اش درباره آداب و رسوم دینداری آموخته است، بهترین راه برای رسیدن به هدف او هست یا خیر؟ و اگر نه چه راههایی را می توانیم پیشنهاد کنیم؟ وقتی کسی می گوید که از طریق گوش دادن موسیقی بی کلام، بیش از خواندن نماز، در احساسات و حالتهای معنوی و رحانی فرو می رود، در واقع از همین عقلانیت صوری استفاده کرده است. چرا که عقل او تشخیص می دهد که اگر هدف رسیدن به حالت خاص روحانی است، راه ها و شیوه های مختلفی وجود دارد که می تواند فرد را به این حالت خاص نزدیک کند و در نهایت عقل بهترین راه را بر می گزیند بی آن که لزوما پایبند به سنت ها و آداب و رسوم از پیش تعیین شده دینی باشد.

بدین جهت این شکل از عقلانیت تاثیر بسزایی در کیفیت و چگونگی زندگی شخصی و اجتماعی فرد می گذارد و می تواند مسیر زندگی او را از سایر افراد که اغلب بر مبنای عقلانیت معطوف به سنت زندگی می کنند، جدا سازد.

و سوم این که، عقلانیت صوری، ترویج کننده خوبی برای رشد فردیت در زندگی اجتماعی است. عقلانیت صوری از انجا که تمامی نیروهای فرافردی را افسون زدایی می کند، و فرد از توهمات می رهاند، مسئولیت زندگی و سرنوشت را بر عهده خود فرد می گذارد و اوست که مسئول تمامی فعالیتهای خویش است. از این جهت به رشد شخصیتی فرد و تنظیم بهتر روابط اجتماعی بسیار کمک می کند.

▪ ویژگیهای منفی عقلانیت معطوف به هدف: اما اتخاذ این شکل از عقلانیت با آن که دارای ویژگیهای مثبت برجسته ای است، در عین حال دو ایراد عمده نیز دارد. نخست آن که، یکی از پیامدهای ناخواسته عقلانیت صوری « خودخواهی » است. در این جا فرد تنها به هدفش و بهترین وسیله ای که می تواند او را به هدفش برساند توجه دارد و اغلب از بسیاری از ملاحظه کاری هایی که سایر شیوه های زندگی عقلانی همچون عقلانیت معطوف به سنت، عقلانیت ِ اخلاقی و عقلانیت معطوف به فهم (عقلانیت هرمنوتیکی) از آن تبعیت می کنند، اهمیتی نمی دهد و در واقع بگوییم فردی که پیرو عقلانیت صوری است اغلب اصلا متوجه چنین ملاحظاتی نمی شود چرا که با تمام وجود ذهنش را وقف رسیدن به هدف شخصی اش کرده است. این خودخواهی و فردیت منفی باعث می شود که روابط اجتماعی در پایین ترین سطوح زندگی اجتماعی یعنی عرصه زیست جهان دچار بحران گردد و روابط اجتماعی را مختل سازد.

دومین پیامد منفی اتخاذ این شکل از عقلانیت « مغرور بودن » فرد است. در واقع از آنجا که عقلانیت صوری توانایی بسیاری در نظم بخشیدن و تنظیم منطقی و صحیح زندگی شخصی فرد دارد و می تواند در راستای پیشرفت او نقش بسزایی داشته باشد، می تواند « ظاهرا » به سرعت فرد را در موقعیتی بهتر از دیگرانی که پیرو سایر مدل های عقلانی زیستن هستند، قرار دهد. بخصوص اگر او فرد خوش صحبتی نیز باشد و بتواند خوب دلایل منطقی و عقلانی کارهایش را برای دیگران بازگو نماید و نشان دهد که چگونه این فعالیتهای مبتنی بر منطق باعث شده است که در زندگی اش پیشرفت کرده و به جایگاه های بهتری دست یابد، آنگاه به نظر می رسد که به طور غیر مستقیم باعث غرور بیش از حد فرد می گردد و این غرور ممکن است توانایی های او را در شناخت بهتر و درست تر موقعیت های مختلف یا انسان های دیگر محدود سازد و در نتیجه هم به خودش و هم به دیگران خواسته یا ناخواسته آسیب بزند.

علیرضا عزیزی

http://social-me.blogfa.com