نقد ادبی در روم باستان از سیسرو تا هوراس

یكی از مهم ترین بنیان گذاران نقدادبی در روم باستان سیسرو بود از سیسرو ۵۷ خطابه و حدود ۸۰۰ نامه به یادگار باقی مانده است كه در طی آن ها, ضمن مكالماتی دل انگیز, تاریخ زبان رومی را به اختصار بازگفته, قواعد انشاء نثر و آیین نگارش این زبان را تنظیم و تدوین كرده است سیسرو در دوره ی اوج نثر لاتینی می زیست و خود, به كمك جاذبه ی شورانگیز و پر لطف كلام خویش, بر این اوج ارتقایی قابل توجه بخشید

سزار, قیصر مشهور,كه خود از مردان ادب و از نخستین كوشندگان در راه تنظیم و تدوین دستور زبان لاتین و آیین نگارش این زبان بود, در اهدانامه ی كتاب « در باب قیاس» خود, به سیسرو, چنین نوشت:

« تو همه ی گنجینه های سخنوری را از نهانگاه بر كشیدی و خود نخستین كسی بودی كه از آن ها بهره گرفتی. از این رو بر رومیان منتی بزرگ نهادی و زادگاه خویش را حرمت افزودی. تو بر چنان نصرتی دست یافتی كه فقط بهره ی بزرگترین سرداران تواند شد, زیرا گستردن مرزهای اندیشه ی آدمی كاری ارجمندتر از افزودن بر پهنه ی امپراطوری روم است.»سیسرو ادبیات را « خوراك روزگار نوجوانی و آذین نیك بختی و فروغ روزگار پیری » می دانست.در نقد ادبی سیسرو بیشتر از همه, از اندیشه های هنری و نظریه پردازی های ادبی افلاطون الهام گرفته,تحت تاًثیر عقاید او بود.سیسرو زبان لاتینی را بازآفرینی كرد, بر واژه های آن افزود, از آن افزاری نرمش پذیر برای فلسفه, دانش و ادبیات ساخت كه حدود هفده قرن پس از او قابل استفاده بود و كاربرد داشت.از مهم ترین رساله های ادبی سیسرو, « رساله ی بروتوس» است كه در آن مروری بر تاریخ فن بلاغت رومی و تحلیل مختصری از سبك های بیان سخنوران رومی شده است.« رساله ی خطیب» سیسرو نیز یكی از شاهكارهای فن بلاغت رومی است. در این رساله, سیسرو,بلاغت را موهبتی سرشتی و غیر اكتسابی می داند كه باید در ذات شخص باشد و نمی توان آن را با خواندن رساله های آموزشی در باره ی فن خطابه آموخت.البته سیسرو معتقد بود كه اگر كسی از این موهبت فطری برخوردار باشد, می تواند با تمرین و ممارست در فن خطابه, هنر خویش را كمال بخشد و به حد عالی شكوفا كند.سیسرو, تحت تاًثیر ارسطو, میان غایت سخنور و ادیب ,با غایت فیلسوف و حكیم تفاوت قائل بود و عقیده داشت كه هدف سخنوران و ادیبان بیشتر تحریك و تهییج است, اما حكیمان و فیلسوفان دارای هدف قانع كردن و مجاب ساختن هستند, به همین دلیل سیسرو بین سبك بیان این دو گروه تفاوت بنیادی می دید. او صفات و خصوصیات هر كدام از این دو دسته از اصحاب اندیشه را به دقت و تفصیل شرح داده است.سیسرو شعر را باعث آرامش فكری و آسودگی خیال و رهاندن جان از غوغا و مشاجرات خسته كننده و فرساینده ی روزمره می دانست و آن را تسكین دهنده ی گوش به ستوه آمده ی آدمی از غریو و غوغا های ناخوشایند و سرسام آور زندگی می پنداشت.سیسرو, همانند سقراط و افلاطون, به نیروی الهام اعتقاد داشت و قوه ی شاعری را حاصل نیروی الهام می دانست:« آنطور كه از بزرگان اندیشه شنیده ام سایر هنرها را می توان از راه آموزش و مطالعه و تمرین و تقلید آموخت, اما شاعر همه چیز خود را مرهون و مدیون فطرت خویش و طبیعت و ذوق و سرشت خود و نیرویی روحانی و آسمانی است كه به او الهام می بخشد و مایه ی برتری و امتیاز اوست. شاعران از چنان موهبتی الهی برخوردارند كه ایشان را در خور تحسین و اعجاب ما قرار می دهد. »« صخره ها و بیابان ها به آواز شاعران جواب می دهند, حتی خیلی از اوقات, ددان بیابانی نیز به شنیدن نغمه ها و ترانه های شاعران, آرام می گیرند و رام این نغمه ها می شوند, آیا ما كه از تهذیب و تربیت آزادمنشانه بهره یافته ایم, قادریم صدای شاعران را نا شنیده بگیریم و نسبت به آن بی تفاوت بمانیم؟»سه دهه پیش از میلاد و دو دهه پس از آن, عصر طلایی فرهنگ, هنر, و ادبیات رومی, و دوران شكوفایی و باروری این فرهنگ تازه به ثمر رسیده بود. هزاران واژه ی یونانی به گنجینه ی لغات لاتینی راه یافتند. ثروت معنوی یونان, از هنر و ادبیات و دانش و حكمت به سوی روم جاری شدند. صدها مجسمه و نگاره و تابلوی نقاشی یونانی در میدان ها, معابد, خیابان ها و خانه های رومیان جا گرفت و به نمایش درآمد.در این هنگام تعداد كتاب های انتشار یافته در روم, به طرز بی سابقه ای رو به افزایش نهاد. همه ی مردم شاعر شده بودند و از ابلهان تا فیلسوفان شعر می سرودند. مجامعی تشكیل شده بود كه در آن ها سرایندگان اشعار خود را برای شنوندگان, و برای هم می خواندند. مسابقه های شعر سرایی پیرامون موضوع های خاص رواج یافته بود و شاعران گمنام و نامدار برای به دست آوردن جایزه های نفیس مسابقات یا كسب شهرت و محبوبیت, با هم رقابت می كردند. در كتاب فروشی ها, كه محله ای به نام « آرگیلتوم» را پر كرده بودند, نویسندگان گرد هم می آمدند تا نبوغ ادبی خویش را ارزیابی كنند و در معرض قضاوت و داوری نقادان قرار دهند. در همان حال, كتاب دوستان تنگدست بخش هایی از كتاب های مورد علاقه ی خود را در آن مجامع به طور رایگان می خواندند. روی تابلوهایی كه به دیوار ها نصب بود, نام آخرین كتاب های انتشار یافته همراه با قیمت آن ها اعلان می شد.كتاب ها به تمام گوشه و كنار امپراطوری ارسال می شد, یا به طور همزمان در چند مركز فرهنگی مهم, مثل رم, لیون, آتن و اسكندریه منتشر می گردید.در این هنگام رم به عنوان یكی از مهم تریم مراكز فرهنگی ـ ادبی دنیای غرب, رقیب اسكندریه شده بود.این شكفتگی كه هم ادبیات و هم جامعه را تغییر شكل داده بود, باعث شد كه هنر و ادبیات و نقد ادبی ارزش و اعتباری تازه به دست آورند.مهم ترین چهره ی ادبی این دوره ویرژیل بود كه در سال ۷۰ پیش از میلاد در نزدیك « مانتوا» متولد شد و تقدیر این بود كه محبوب ترین فرد رومی شود. مجموعه ی « سروده های شبانی» او, از دل انگیزترین اشعار دنیای باستان در ستایش طبیعت روستایی و زندگی روستا نشینان و شبانان به شمار می آید.« محنت زمین» كامل ترین مجموعه شعر ویرژیل در ستایش كشت و زرع و زندگی كشاورزان است و در آن, در باره ی تمام مسائل مربوط به زندگی كشاورزی از انواع خاك و طرز به عمل آمدن آن ها تا دقایق بذر افشانی و كشت زیتون و تاك , و پرورش اسب و گاو و گوسفند, و قواعد كندو داری و پرورش زنبور عسل و صید ماهی, با زبانی لطیف و شاعرانه و سرشار از تصاویر بدیع هنرمندانه بحث شده است.شاهكار ویرژیل منظومه ی حماسی « انئید» است كه شاعر ده سال آخر عمر خویش را صرف ساختن آن كرد, با این وجود نتوانست آن را به طور كامل به پایان ببرد و در حالی كه حداقل به سه سال كار روی شعرها و پیراسته و آراسته كردن آن ها نیاز داشت, مرگ مهلتش نداد و شاهكارش را ناتمام گذاشت و رفت.« انئید» سرگذشت تاریخ روم و شرح بنیان گزاری آن بود و به این تاریخ از ابتدا تا دوران گسترش روم به امپراطوری و صلح آوگوستوس می پرداخت. در این منظومه , نقش خصلت های نیك و ارجمند رومی در حركت های مهم و سرنوشت ساز تاریخی نشان داده شده و ویرژیل كوشیده تا خصلت های پسندیده ی قدیم رومی را كه فراموش شده یا از رونق افتاده, دوباره زنده كند و رواج و رونقی تازه بخشد.اگر چه ویرژیل به خاطر ناتمام ماندن « انئید» وصیت كرده بود كه نسخه های خطی آن را بسوزانند, اما دوستانش به وصیت او عمل نكردند و دو سال پس از مرگ شاعر, منظومه ی « انئید» را منتشر كردند. این منظومه خیلی زود شهرت جهانی پیدا كرد و از آن زمان تا امروز هم چنان شهرت خود را حفظ كرده و از محبوب ترین منظومه های دنیای باستان به شمار می رود , و دانش آموزان در مدارس همه ساله شعرهایی از آن را حفظ می كنند.عادت تفاًل زدن با مجموعه اشعار ویرژیل از همان نخستین سال های پس از مرگ او پیدا شد و تا دوره ی رنسانس به عنوان عادتی شایع ادامه یافت. شهرت ویرژیل روزافزون بود. هوراس او را همپایه ی هومر می خواند. در سده های میانه او را پیشگو, جادوگر, و قدیس می دانستند. دانته بلاغت اشعار او را می ستود و نه فقط در راه دوزخ و برزخ تریلوژی « كمدی خدایان» خود, بلكه در دنیای شعر و ادب روایت شیوا و رسا و بیان زیبا او را استاد رهنمای خود ساخت.

---