آنچه باید درباره بیهوشی بدانید

از عمر رشته بیهوشی حدود ۲۰۰ سال می گذرد قبل از آنکه این علم به وجود بیاید, بسیاری از عمل های جراحی قابل انجام نبود

▪ رشته بی‏هوشی از کی وارد علم پزشکی شده است؟

- از عمر رشته بیهوشی حدود ۲۰۰ سال می‌گذرد. قبل از آنکه این علم به وجود بیاید، بسیاری از عمل‌های جراحی قابل‌انجام نبود. شاید در فیلم‌های تلویزیونی دیده باشید که درگذشته مثلا برای عمل جراحی قانقاریای پای یک بیمار دیابتی، یک گروه پزشکی جمع می‌شدند و متبحرترین جراح سعی می‌کرد پای بیمار را در کمتر از یک دقیقه با چاقوی تیزی ببرد. در حالی که سایر پزشکان با قدرت تمام بیمار راه نگه می?داشتندو دست و پای او را محکم می‌گرفتند تا تکان نخورد. به تدریج علم بیهوشی با دادن دارو به بیمار برای بیهوش شدن پیشرفت کرد. حدود ۵۰ سال پیش، مرگ‌ومیر ناشی از بیهوشی بسیار زیاد بود اما امروزه با ابداع مانیتورینگ یا سیستم‌های پایشگر مختلفی که در اتاق‌های عمل وجود دارد، تلاش می‌شود میزان خطری که بیمار را در نتیجه بیهوشی و عمل جراحی تهدید می‌کند، کمتر شود. خوشبختانه در حال حاضر مرگ و میر ناشی از بیهوشی به یک دویست هزارم و حتی کمتر رسیده است.

▪ چه اتفاقی در حین بی‏هوشی می‏افتد؟

- در بیهوشی، پزشک به کمک داروها، فعالیت مغزی بیمار را کم می‌کند تا واکنش‌های او هم کم شود. برای رسیدن به این هدف باید ۴ اصل کلی را در نظر گرفت:

۱) کاهش سطح هوشیاری یا به زبان خودمان بیهوشی،

۲) به یاد نیاوردن وقایع هنگام عمل،

۳)حرکت‌ نکردن بیمار یا شلی عضلانی و

۴)بی‌دردی بیمار. البته در روش های بیهوشی موضعی (مثل بیهوشی نخاعی یا بی هوشی منطقه ای) موضوع تا حدی فرق می کند. بیشتر این داروها روی سیستم اعصاب مرکزی اثر می‌گذارند. داروهای بیهوشی استنشاقی، خوراکی، تزریق عضلانی و تزریق در رگ به بدن بیمار وارد می‌شوند ولی بیشتر داروهای ما یا از راه ریه یا از راه رگ وارد بدن بیمار می‌شوند. در حال حاضر داروهای جدید زیادی برای بیهوشی ابداع شده است که کارایی بیشتر و عوارض کمتری دارند. وقتی که جراح در حال جراحی است، متخصص بیهوشی باید همزمان علایم بیمار شامل فشارخون، تنفس و وضعیت بیهوشی را بررسی کند و مراقبت از اندام‌های بیمار را برعهده بگیرد. وقتی بیمار بیهوش می‌شود، هیچ کنترلی روی خود ندارد و متخصص بیهوشی، مواظب اوست.

▪ داروهای بیهوشی هم عارضه دارند؟

- بله، فردی که به علت ابتلا به یک عارضه یا بیماری در بیمارستان بستری می‌شود، ممکن است بیماری‌های زمینه‌ای دیگری هم داشته باشد بنابراین وقتی وارد اتاق عمل می‌شود، بیماری زمینه‌ای خود را نیز وارد اتاق عمل می‌کند. این بیماری زمینه‌ای ممکن است از یک سرماخوردگی جزیی تا حساسیت به داروها، آلرژی، بیماری قلبی، تومورهای مغزی و... متغیر باشد. حتی افرادی که برای جراحی زیبایی به اتاق عمل می‌روند، ممکن است به انواع و اقسام مشکل‌های زمینه‌ای مبتلا باشند و در عین حال باید روی همین بیماران برخی جراحی‌های پرخطر هم انجام داد تا به هدف نهایی رسید. خلاصه، یکی از پرخطرترین رشته‌ها در عالم پزشکی، بیهوشی است. هر عمل جراحی‌ای ممکن است مخاطراتی به‌دنبال داشته باشد. پزشک قبل از عمل، توضیحات لازم را به بیمار می‌دهد و بیمار هم باید بداند انجام عمل جراحی با یک فرایند بسیار مهم به نام بیهوشی انجام می‌شود که این کار را یک پزشک یا متخصص یا فوق‌تخصص مرتبط در رشته‌های متعدد بیهوشی برعهده دارد و هنگام عمل دایم مراقب اوست.

▪ شما این توضیحات را به بیمار می‌دهید؟

- بله، خوشبختانه در سال‌های اخیر کلینیک‌های بیهوشی قبل از عمل ایجاده شده‌اند. مزیت این کلینیک‌ها آن است که ارتباط متقابل و بهتری بین متخصص بیهوشی با بیمار برقرار می‌‌شود و در عین حال بیماران قبل و بعد از عمل این ارتباط را دارند و نیازهایشان را اعلام می‌کنند. کلینیک‌های بیهوشی در کشور ما نیز در حال گسترش است.

▪ واقعا این اتفاق قبل و بعد از عمل می‌افتد؟

- بله، اما بیماران باید اهمیت و نیاز به انجام این کار را بیشتر درک کنند. نقش خدمت گیرنده (بیمار) در این روند بسیار مهم است. پزشک هرچقدر هم تلاش کند، تا خدمت گیرنده علاقه و تمایل نداشته باشد، یک سر قضیه ناقص است. به نظر من رسانه‌ها وظیفه دارند جامعه را آگاه کنند تا این دید در مردم شکل بگیرد که باید ارتباط گسترده‌ای با متخصص بیهوشی خود داشته باشند و بدانند وقتی بیهوش می‌شوند، چه اتفاق‌هایی برایشان می‌افتد. متخصص بیهوشی در کلینیک قبل از عمل وضعیت فیزیولوژیک بیمار، بیماری‌های زمینه‌ای، نوع عمل، آزمایش‌هایی که نیاز دارد، داروهایی که مصرف می‌کند، آزمایش‌ها و داروهای قبلی، داروهایی که از این به بعد باید استفاده کند و... را کنترل و بررسی می‌کند و اگر لازم شد، بعد از عمل هم دوباره بیمار خود را ارزیابی خواهد کرد.

▪ در بیهوشی چه خطرهایی بیمار را تهدید می‌کند؟

- اگر در دوز داروها دقت و استانداردهای لازم رعایت نشود، ممکن است عارضه ایجاد شود؛ مثلا یکی از داروهایی که به‌طور گسترده استفاده می‌شود، پنی‌سیلین است. تزریق پنی‌سیلین ممکن است واکنش آلرژیک به دنبال داشته باشد، همان‌طور که خیلی از داروهای دیگر هم ممکن است واکنش آلرژیک بدهند. داروهای بیهوشی نیز از این قاعده مستثنی نیستند. دارو، وسایل، تجهیزات، ذات بیماری بیمار و... نقش مهمی در بروز این مخاطرات دارند. ممکن است بیماری فرد آنقدر گسترده باشد که تحمل عمل جراحی را نداشته باشد یا برای انجام عمل جراحی و بیهوشی‌اش، موفقیت صددرصد قائل نباشیم ولی پزشک وظیفه دارد کارش را به خوبی انجام دهد. خداوند در آیه ۳۲ سوره مائده می‌فرماید: «هرکس یک فرد را نجات بدهد گویا همه مردم را نجات داده است.» پزشکی سکه‌ای دورو است و یک روی آن بدون آنکه کسی بخواهد، مرگ‌ومیر و روی دیگر آن شفا و سلامت است. همه از پزشکان انتظار دارند قدیس باشند در حالی که آنها هم انسان هستند و با تمام مشکلاتی که دارند، باید استرس?های مرتبط با فرآیند درمان بیمار را هم تحمل کنند تا روی سکه مرگ را از مردم پنهان کنند.

▪ بیماران با چه بیماری‌های زمینه‌ای دیگری بیشتر در خطر عوارض ناشی از بیهوشی هستند؟

- هر سیستمی در بدن؛ شامل سیستم مغزی، ریوی، قلبی، کلیوی و... در معرض خطر عوارض ناشی از داروهای بیهوشی هستند. شاید افرادی که برای انجام جراحی‌های زیبایی وارد اتاق عمل می‌شوند، اصلا نیازی به این عمل نداشته باشند بلکه برای تقویت اعتمادبه‌نفس این کار را انجام می‌دهند. همین فرد به اصطلاح سالم که برای عمل زیبایی مراجعه می‌کند، ممکن است مشکلاتی در سیستم‌های مختلف بدنش داشته باشد یا شاید به یک بیماری مادرزادی مبتلا باشد که حتی خودش و پزشکش از آن باخبر نباشند. بسیاری از افراد مبتلا به بیماری‌های مادرزادی قلبی، عروق مغز و... مشکلاتی دارند که هیچ پزشکی کشفشان نکرده و خود فرد نیز از آنها خبر ندارد و اصلا ممکن است هیچ‌وقت کشف نشود. یکی دیگر از این مشکلات، بیماری‌های فیزیولوژیک مانند چاقی است. همچنین متخصصان بیهوشی همواره با مشکلات مهمی برای کنترل مناسب راه هوایی و وضع تنفس بیمار دست وپنجه نرم می کنند که بحث آن فراتر از این مقال است.

دکتر علی دباغ

فلوشیپ فوق تخصصی بیهوشی قلب و دانشیار گروه بیهوشی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی