فضایل علی ع از زبان خداوند

امیرمومنان علی ع در پیشگاه الهی از چنان قرب و منزلتی برخوردار است که حتی مخالفان وی نمی توانستند آن را انکار کنند

امیرمومنان علی (ع) درپیشگاه الهی از چنان قرب و منزلتی برخوردار است که حتی مخالفان وی نمی توانستند آن را انکار کنند. لذا به همانند سازی آن فضایل برای خود از زبان پیامبر(ص) بر آمدند و یا درمقام توجیه رفتار ناپسند خویش، تقدم مفضول بر افضل را به حکم جبر و اراده و خواسته الهی نسبت دادند تا حقیقت اسلام و قرآن را واژگونه به تن امت کنند و آخرت مردم را به خواسته های زوگذر دنیایشان تباه سازند.

با نگاهی گذرا به کتب تفسیری از جمله نورالثقلین، شواهد التنزیل، تفسیر کبیر فخررازی، کشاف زمخشری، مجمع البیان طبرسی، روح المعانی و الدر المنثور و مانند آن می توان بیش از پنجاه آیه را برشمرد که درباره آن حضرت (ع) نازل شده و یا آن حضرت مصادیق آن ها بوده است.

از اینرو می توان دریافت که آن حضرت (ع) در پیشگاه خداوند تا چه اندازه از قرب و منزلت برخوردار بوده که حتی جان پیامبر(ص) و نفس وی قلمداد شده و خداوند به این عنوان وی را توصیف می کند.

نویسنده دراین مطلب بر آن است تا نگاهی اجمالی به این آیات بیندازد. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

● علی اعلی، متاله ای کامل و تمام

از نظر قرآن، هدف آفرینش دست یابی انسان به مقام خلافت الهی ازطریق عبودیت محض است که به وی کمک می کند تا با متاله شدن و خدایی گشتن، به خداوند تقرب جسته و لقاء الهی را این گونه درک کند؛ زیرا از طریق عبادت است که انسان می تواند توانمندی های سرشته در ذات خود را که از آن به اسمای الهی یاد می شود، فعلیت بخشد و ظرفیت خداگونه شدن را بیابد و مظهر خداوندی گردد وخلافت الهی را به عهده گیرد و آفریده های هستی را به کمالات شایسته و بایسته شان رهنمون گردد.

دراین میان تنها شماری از انسان ها هستند که این مسیر را به درستی و کمال و تمام می پیمایند و از مقام مخلص (به کسر لام) عبور کرده و مورد عنایت الهی قرارگرفته در مقام مخلص (به فتح لام) می نشینند. هم چنین از میان مخلصین (به فتح لام) تنها معدودی انگشت شمار هستند که درمقام «قاب قوسین او ادنی» (نجم آیه ۹) قرارمی گیرند و حتی از فرشتگان کروبین و علیین به هزاران فاصله پیش می تازند و کسی را نشاید که به مقام و منزلت ایشان درآید. این افراد نیز به حکم یگانگی جان ایشان با حضرت ختمی مرتبت حضرت محمد مصطفی (ص) است که به این مقام رسیده اند. از جمله مشهورترین ایشان می تواند حضرت امیرمومنان (ع) اشاره کرد؛ زیرا آن حضرت (ع) مصداق اتم و اکمل جان و نفس پیامبر(ص) است که در آیه مباهله به آن توجه شده است.

بزرگان اسلام، از اهل سنت و تشیع، در فضیلت و مقام الهی حضرت علی (ع) درنزد خداوند گفته اند: در فضیلت ایشان همین بس که پیامبر (ص) درباره آن حضرت (ع) فرمود: هیچ آیه ای در قرآن با خطاب یا ایها الذین آمنو وجود ندارد مگر این که علی (ع) درراس آن و امیر آن است. (کفایه الطالب فی مناقب علی بن ابی طالب، ص ۱۳۹) این افزون بر آیات اختصاصی و انحصاری بسیاری است که خداوند در خصوص مقام و منزلت شخص آن حضرت (ع) فرو فرستاده و یا درباه خاندان و مقام اهل بیت (ع) در دنیا و آخرت بیان داشته است. (تفاسیر شیعه و سنی) ابن اثیر در کتاب اسدالغابه خود می نویسد که علی بن ابی طالب بن عبدالمطلب از قریش و تیره بنی هاشم است که ازشریف ترین نسب هاست. آن حضرت(ع) نخستین هاشمی است که ازطریق پد ر و مادر به هاشم می رسد (اسدالغابه فی معرفه الصحابه، ج۴، ص۸۷) و طبری می افزاید که او داماد پیامبر(ص) (تاریخ طبری، ج۲، ص۱۵) و نخستین مومن به پیامبر(ص) و تصدیق کننده او از میان مردان است. وی در دامان پیامبر(ص) پرورش یافت و نخستین کسی است که به آن حضرت(ص) در نماز اقتدا کرد. (السیره النبویه، ابن هشام، ج۱، ص۲۴۵ و تاریخ طبری، ج۱، ص۵۳۷)

آن حضرت باب علم رسول خدا (اسدالغابه، ج۴، ص۵۹) و از بدریون و شرکت کنندگان در دیگر غزوات و سرایای پیامبر(ص) بوده است. (اسدالغابه، ج۴، ص ۲۹ تا ۴۹ و السیره النبویه، ج۱، ص۶۲۵ تا ۶۷۷)

او در قرابت به رسول خدا نه تنها برادر (السیره النبویه، ج۱، ص۵۰۵) که جان و نفس پیامبر(ص) است. (تفسیر کبیر، فخررازی، ج۳، ص۸۴۲)

درمقام و منزلت علی(ع) همین بس که همه آن چه که در دیگر پیامبران به عنوان ویژگی و فضیلت اختصاصی و انحصاری ایشان گفته اند، درحضرت امیرمؤمنان علی(ع) جمع است. از این رو پیامبر(ص) می فرماید: هرکسی بخواهد آدم(ع) را در علم، نوح(ع) را در عزم، ابراهیم(ع) را در حلم، موسی (ع) را در هیبت و عیسی(ع) را در زهد نگاه کند، به علی(ع) بنگرد (بحارالانوار، ج۹۳، ص۵۳)؛ زیرا آن چه در آنان متفرق بود، در علی جمع شده است.

در حالی که خداوند حضرت مریم(س) دوشیزه پاک و پاکدامن را از خانه خود به هنگام درد زایمان بیرون می راند و عیسی(ع) با همه مقام و منزلت و جلالت روحی و معنوی اش، در بیرون ازخانه خدا و در زیر درخت نخلی به دنیا می آید، خداوند به اعجازی، شکافی در خانه اش کعبه پدید می آورد و فاطمه بنت اسد را سه روزه میهمان خود می کند تا امیرمؤمنان علی(ع) در خانه خدا و درون کعبه زاده شود. (همان، ج ۵۳، ص۵تا ۳۲)

درنهایت این زاده کعبه در راه خدا در سپیده دم نوزدهم ماه رمضان یعنی در ماه خدا در خانه خدا، مسجد کوفه به ضربت شمشیر اشقی الاشقیاء، ابن ملجم مرادی به شهادت می رسد. (اسدالغابه، ج۴، ص۲۱۱ و ۳۱۱)

● برجسته ترین فضایل علی(ع) در قرآن

از آن جایی بیان فضایل علی به معنای بیان همه فضیلت های انسانی است، نمی توان در یک مطلب کوتاه به همه آنها پرداخت. از این رو تنها به برجسته ترین فضایل آن حضرت(ع) که در آیات قرآنی به صراحت از آن یاد شده اشاره می شود.

ایمان علی(ع) چنان ایمانی بود که خداوند آن را به عنوان مثل و نمونه ایمان می داند. لذا در آیه ۹۱ سوره توبه، از برتری ایمان علی(ع) بر بسیاری از مقامات و امور دینی و دنیوی یاد می کند و به دیگر مؤمنان می فرماید که ایمان آن حضرت برتر از آبادکردن مسجدالحرام و آب دادن به حاجیان و دیگر امور عبادی است. (کافی، ج۸، ص۴۰۲ و نیز ینابیع الموده، ج۱، ص۷۷۲)

خداوند در آیه ۲۸ سوره انعام از توحید و یکتاپرستی آن حضرت(ع) سخن می گوید و می فرماید که علی(ع) مظهر توحید و منزه از هرگونه شرک ظاهر و خفی و اخفی است.

توحید در وی چنان بود که در طول عمر خویش دمی شرک نورزیده و از حق به باطل نگرویده است. (کافی، ج ۵، ص ۴۱)

خداوند در ۲ مورد به اخلاص شگفت آن حضرت (ع) اشاره می کند. نخست در آیه ۷۰۲ سوره بقره که در بیان اخلاص علی (ع) در ایثار جان خویش هنگام خوابیدن در بستر پیامبر (ص) است که در آن واقعه قریشان با شمشیرهای آخته به سراغ آن حضرت (ع) آمدند تا به قصد کشتن پیامبر (ص) مساله دعوت و اسلام را خاتمه دهند. جانفشانی آن حضرت (ع) موجب شد تا قریشان در مکر و توطئه خویش ناکام مانند و امیرمومنان (ع) با ایثارجان خویش توانست آن حضرت (ص) را از مکه خارج کند. (تفسیر کبیر، ج ۲، ص ۰۵۳)

دومین مورد زمانی است که علی و خانواده اش سه شبانه روز به سبب نذری که داشتند روزه می گیرند و هر سه شب هنگام افطار، مسکین و یتیم و اسیری برای خوراکی نزد ایشان می روند و آن حضرت (ع) و خانواده خوراک افطاری خویش را با همه نیازمندی به آنان می دهند و خود گرسنه روزه می گیرند. این نذر روزه برای آن بود که امام حسن (ع) و امام حسین (ع) از بیماری که به آن دچار شده بودند رهایی یابند. (الدر المنثور، ج ۸، ص ۱۷۳ و کشاف، زمخشری، ج ۴، ص ۰۷۶ و نیز المیزان، ج ۰۲، ص ۶۲۱)

آن حضرت (ع) بر پایه آیات ۵ و ۹ سوره انسان از زمره ابرار (شواهد التنزیل، ج ۲، ص ۴۹۳) و براساس آیه ۶۲ سوره اعراف از جمله اصحاب اعراف (مجمع البیان، ج ۳ و ۴، ص ۳۵۶) و براساس آیه ۲۳۱ سوره طه و نیز آیه ۳۳ احزاب از اهل بیت (ع) و نیز دارای مقام عصمت (همان، و نیز شواهد التنزیل، ج ۱، ص ۷۹۴) و طبق آیات ۳۴ سوره نحل و ۷ سوره انبیاء از اهل الذکری است که می بایست محل مراجعه مردم باشد و مردم وی را در امور دین و دنیایشان به عنوان مرجع انتخاب کنند (شواهد التنزیل، ج ۱، ص ۲۳۴)

اعطای صدقه هنگام نجوا با پیامبر (ص) از اختصاصات آن حضرت (ع) است که کسی غیر از آن حضرت (ع) به این حکم و فرمان الهی عمل نکرد؛ زیرا هنگامی که فرمان آمد اگر کسی می خواهد با پیامبر (ص) نجوا کند باید پیش از نجوا صدقه ای دهد. آن حضرت خود در این باره می فرماید: در قرآن آیه ای است که قبل از من هیچ کس به آن عمل نکرد و بعد از من نیز هیچ کسی به آن عمل نخواهد کرد و آن آیه نجواست که آیه ۲۱ سوره مجادله می باشد. (شواهد التنزیل، ج۲ ص ۲۱۳) هنگامی که این آیه نازل شد هیچ کس حاضر نشد تا پولی برای صحبت خصوصی با پیامبر (ص) بپردازد. این گونه بود که این حکم پس از عمل حضرت امیرمومنان (ع) نسخ می شود و آن حضرت (ع) تنها کسی است که به این حکم خداوندی عمل کرده است.

در روایتی از حضرت امیرمومنان علی (ع) این معنا مورد تاکید و توجه قرار گرفته که عمل کردن آن حضرت (ع) براساس این حکم الهی موجب شد تا عذاب الهی از امت اسلام برطرف شود و اگر آن حضرت (ع) به حکم الهی عمل نمی کرد خداوند بر امت غضب و خشم می گرفت. خود آن حضرت می فرماید: خدا به وسیله من (کیفر سنگین) این امت را سبک کرد؛ زیرا خداوند صحابه را با آیه نجوا امتحان کرد آنان از نجوا با رسول خدا (ص) خودداری کردند، ولی من به این آیه عمل کردم و اگر هیچ کس به آن عمل نمی کرد، عذاب نازل می شد؛ زیرا همه از عمل به آن امتناع کرده بودند.

(بحار الانوار، ج ۵۳، ص ۱۸۳)

انفاق آن حضرت در حال رکوع که در آیه ۵۵ سوره مائده آمده، یکی دیگر از اختصاصات آن حضرت(ع) است که از سوی خداوند مدح و ستوده شده است. (شواهد التنزیل، ج۱، ص ۲۱۲ تا ۸۳۲)

انتظار شهادت به عنوان فضیلتی بزرگ، از اموری است که حضرت علی(ع) مصداق اتم و اکمل آن می باشد که در آیه ۳۲ سوره احزاب به آن اشاره شده است. آن حضرت خود به صراحت اعلام می کند: این آیه درباره ما نازل شده است و سوگند به خدا من منتظر (شهادت) هستم. (مجمع البیان، ج ۷ و ۸، ص ۹۴۵)

چنان که گفته شد امیرمؤمنان علی(ع) مظهر ایمان است و پیامبر(ص) فرمود که هر آیه ای که یا ایهاالذین آمنوا دارد مصداق نخست و اصلی آن امیرمؤمنان علی(ع) است. از این رو در آیاتی چون آیه ۹۱ سوره توبه، ۵۵ سوره مائده و ۸۱ سوره سجده و ۹۱ سوره حدید و ۴ سوره تحریم و ۰۰۱ سوره توبه و ۰۱ و ۴۱ سوره واقعه آن حضرت به عنوان مظهر ایمان مطرح و معرفی شده است. (شواهد التنزیل، ج۱، ص ۲۷۵، ۶۳۳ و ج۲، ص ۲۹۲ و ۱۴۳ و منابع دیگر تفسیری و روایی)

امیرمؤمنان در ایمان و متاله شدن آن چنان بود که خداوند وی را در آیه ۱۶ سوره آل عمران به منزله نفس پیامبر(ص) دانسته و همان مقامات پیامبر(ص) را برای آن حضرت(ع) اثبات می کند. (تفسیر کبیر، ج۳، ص۸۴۲ و تفاسیر دیگر) آن حضرت هم چنین شاخه اصلی شجره طیبه الهی است که در آیه ۴۲ سوره ابراهیم به آن اشاره شده است (تفسیر نورالثقلین، ج۲، ص۶۳۵)

از نظر قرآن، امیرمؤمنان علی(ع) انسانی صابر (انسان آیه ۸ و ۲۱) مظهر صداقت (نساء آیه ۹۶ و توبه آیه ۹۱۱ و مریم آیه ۰۵) دارای عصمت (احزاب آیه ۳۳) عالم به کتاب الله (رعد آیه ۳۴) از گواهان بر نبوت و رسالت پیامبر(ص) و اعمال امت اسلامی (هود آیه ۷۱ و رعد آیه ۳۴ و بقره آیه ۳۴۱) از صالح ترین و بهترین مؤمنان (تحریم آیه ۴) مظهر عبودیت خدا (انسان آیه ۶) اهل جهاد در راه خدا و مجاهد فی سبیل الله (توبه آیه ۹۱ و حج آیه ۹۱) حافظ علم محمدی(ص) و شنوا و عامل به آن (حاقه آیه ۲۱) حامی پیامبر(ص) و پشتیبان وی (انفال آیه ۲۶ و تحریم آیه ۴) مظهر بیم و خوف از خدا (انسان آیات ۸ و ۰۱) بیمناک از قیامت و از عذاب های آن (انسان آیات ۷ تا ۰۱) خویشاوند و ذی القربی دارای حق خاص (انفال آیه ۱۴ و اسراء آیه ۶۲ و شورا آیه ۳۲ و حشر آیه ۷) خیرالبریه (بهترین آفریده های الهی) (بینه آیه ۷) دوست و محب و محبوب خدا (انسان آیه ۸) فقیر نواز و یار و یاور نیازمندان (انسان آیه ۸) منادی برائت و لعنت خدا بر ظالمان در میان بهشتیان و دوزخیان (اعراف آیه ۴۲) منادی برائت از سوی خدا و پیامبر(ص) از مشرکان (توبه آیه ۳) تنها نجواگر با رسول خدا(ص) با اعطای صدقه (مجادله آیه ۲۱) وفاکننده به نذر (انسان آیه ۷) از سبقت جویندگان در هجرت (آل عمران آیه ۵۹۱) وفاکننده به عهد و پیمان الهی (احزاب آیه ۳۲) هدایتگر مردم (یونس آیه ۵۳) و بسیاری دیگر از صفاتی که در تفاسر و منابع روایی در ذیل این آیات و آیات دیگر به آن ها اشاره شده می باشد.

● مقامات امیرمؤمنان (ع)

از مهم ترین مقاماتی که برای امیرمؤمنان در آیات قرآنی براساس تفاسیر و منابع روایی به آن اشاره شده می توان به مقام امامت ایشان اشاره کرد که در روز غدیر به فرمان خداوند نصب و معرفی شده است. آیات ۳ و ۵۵ سوره مائده به این مهم اشاره کرده که موجبات یاس و نومیدی دشمنان اسلام بوده است. آیه ۷۶ همین سوره تبیین می کند که پیامبر(ص) مأمور رسمی ابلاغ این حکم الهی بود و آیه ۳ توضیح می دهد که این نصب ولایت و امامت از سوی خداوند و ابلاغ آن از سوی پیامبر(ص) سبب اکمال دین و اتمام نعمت و رضایت و خشنودی خداوند شده است.

جانشینی علی(ع) برای پیامبر(ص) حق آن حضرت بود که در آیه ۶۲ سوره اسراء به آن اشاره شده است (کافی، ج۱، ص۴۹۲) چنان که انتخاب علی(ع) از سوی خداوند و رسول خدا(ص) برای قضاوت برای مردم از دیگر مقامات رسمی آن حضرت بود که در آیه ۵۳ بدان توجه داده شده است.

ولایت و امامت امیرمؤمنان علی(ع) آخرین فریضه نازل شده از سوی خداوند براساس آیه ۳ سوره مائده و روایات تفسیری است که براساس آن ترس مسلمانان از کافران برطرف شده است و موجبات تکمیل دین اسلام فراهم آمده و اگر پیامبر این ابلاغ الهی را انجام نمی داد تمام اعمال وی نابود و بی اثر می شد و پیامبر(ص) با همه احساس خطری که از منافقان و دشمنان دین داشت آن را ابلاغ می کند، زیرا ولایتی بود که از سوی خداوند معرفی شده بود و نصب آن حضرت در منصب ولایت و امامت به مقتضای ربوبیت الهی بوده و عدم ابلاغ به معنا و مثابه عدم تبلیغ رسالت از سوی پیامبر(ص) قلمداد می شده است.

خداوند در این آیات و آیات دیگر، به نقش اساسی امامت و ولایت در حفظ و اکمال و تقویت رسالت و اسلام اشاره می کند و هم چنین توضیح می دهد که چگونه مخالفان آن حضرت(ع) در مسئله ولایت را به سبب انکار مستقیم و صریح، به عذاب الهی کشته است. آیه ۱ سوره معارج که در بیان عذاب نعمان بن حرث به سبب اعتراض به ولایت امیرمؤمنان علی(ع) است به خوبی روشن می سازد که مخالفان صریح آن حضرت(ع) می بایست خود را آماده عذاب های الهی حتی در دنیا کنند.

به هر حال، این ها مقامات دنیوی آن حضرت(ع) بوده وگرنه مقامات معنوی و اخروی آن حضرت(ع) بیش از آن است که به نوشتار آید.

نوشتن و گفتن درباره این شخصیت بی نظیر و بی بدیل دستگاه آفرینش که تنها بدیل و نظیرش همان رسول الله(ص) است کار هر کسی نیست. از این رو به همین مقدار توصیف الهی بسنده می شود.

خلیل منصوری