پیشرفت زیر چتر علوم و تکنولوژی

گذشته و آینده طرح های کلان ملی فناوری و نوآوری

توسعه علم و فناوری در دنیای امروز، یکی از مهم‌ترین عوامل توسعه و پیشرفت اقتصادی، اجتماعی و سیاسی به شمار می‌آید. کشور ما نیز باید پایه‌های توسعه اقتصادی خود را برمبنای توسعه علم و فناوری بنا کند و با به‌کارگیری فناوری‌های نوین، ثروت ملی خود را افزایش و فاصله علمی، فنی و اقتصادی خود را با سایر کشورها کاهش دهد. کارشناسان، یکی از روش‌های دستیابی به چنین اهدافی را تعریف طرح‌های کلان ملی فناوری و نوآوری دانسته‌اند. طرح‌های کلان ملی، از جمله طرح‌های بالادستی و زیرساختی محسوب می‌شوند که در صورت اجرا و پیاده‌شدن، نیروی محرکه پیشرفت فناوری‌های دیگر را فراهم می‌کنند. اجرای طرح‌های کلان ملی این امکان را برای کشور و سازمان‌های مرتبط با علم و فناوری و بخش‌های اقتصادی وابسته فراهم می‌کند که در راستای نقشه جامع علمی کشور و همچنین سند چشم‌انداز ۱۴۰۴، به فرآیند گسترش دانش سرعت بخشند و در زمینه چگونگی تجاری‌سازی و تحقق فرآیند نوآوری در بخش‌های ساخت، تولید و خدمات نقشی ایفا کنند.

● تاریخچه طرح‌های کلان

معاونت علمی و فناوری در سال ۱۳۸۷ با هدف توسعه فناوری و پیونددادن نتایج تحقیقات انجام شده به حوزه‌های تولید و خدمات برای رفع نیازهای داخلی و حضور در رقابت‌های جهانی و ایجاد هم‌افزایی میان علم و ثروت از طریق کسب مهارت انسانی، سازماندهی و تقسیم کار ملی در عرصه‌های مختلف، به تعریف، تصویب و اجرای طرح‌های کلان ملی فناوری و نوآوری اقدام کرد و دستیابی به چنین هدفی را به عنوان یکی از مهم‌ترین ماموریت‌های خود معرفی کرد و با تاسیس مرکز طرح‌های کلان ملی فناوری در اوایل سال ۱۳۸۹، پیگیری کلیه امور مربوط به طرح‌های کلان ملی فناوری را متمرکز و ساختارمند کرد. مهم‌ترین اهداف طرح‌های کلان ملی فناوری عبارتند از:

۱- کمک به توسعه فناوری‌های دانش‌بنیان به‌منظور بهره‌مندی از نتایج آنها.

۲- مشارکت در توسعه فناوری‌های جدید و رفع نیازهای فنی و تخصصی جامعه.

۳- مشارکت در تجاری‌سازی طرح‌های پژوهشی.

۴- کمک به توانمندسازی علمی و فنی بخش خصوصی کشور.

۵- مشارکت در توسعه فناوری‌های جدید و پیشرفته.

۶- مشارکت در انتقال و تولید فناوری‌های در حال پیدایش و آینده.

۷- فراهم‌آوردن زیرساخت‌های لازم برای انجام طرح‌های پایین‌دستی فناوری و نوآوری یا انجام پژوهش‌های کاربردی در مقیاس بین‌المللی.

۸- به هم پیوستگی حلقه‌های کلان پژوهش، فناوری و نوآوری در کشور.

۹- ترویج اندیشه و اجرای طرح‌های کلان فناوری‌های راهبردی با توجه به اثرگذاری بنیادین آنها به‌جای طرح‌های کوچک و توسعه توانمندسازی مدیریت و پیشبرد کلان و چندشاخه‌ای پژوهش در فناوری و نوآوری

● مشخصات طرح‌های کلان ملی

برخی از مهم‌ترین مشخصات طرح‌های کلان ملی به شرح ذیل است:

۱- ماهیت علمی داشته و از فناوری‌های متوسط و پیشرفته استفاده کند و قلمرو به‌کارگیری و بهره‌مندی از نتایج آن در مقیاس ملی و فرا ملی باشد.

۲- از نظر کاربردی، رویکرد محصول‌محور داشته باشد.

۳- طرح، حداقل در مقیاس ملی، باید ابعاد نوآورانه جدی داشته باشد.

۴- درحیطه به‌کارگیری، نتایج طرح باید اولویت، کشش ملی و فراملی داشته باشد.

۵- اجرای طرح باید منجر به توسعه فناوری در زمینه مرتبط، حداقل در سطح ملی شود.

۶- طرح باید به عنوان حلقه اصلی در زنجیره توسعه فناوری محسوب شود و اجرای آن در ایجاد یا زایش فناوری‌های زنجیره‌ای موثر باشد.

۷- اجرای طرح باید منجر به توسعه و هم‌افزایی میان هدف‌های علمی و پژوهش‌های کاربردی در راستای خلق ثروت ملی شود.

از نظر نوع فناوری نیز باید:

الف- پاسخگوی نیاز جدی فعلی یا آتی کشور باشد و اگر دستگاه متولی خاصی نداشته باشد یا به‌رغم نیاز، به آن پرداخته نمی‌شود یا

ب- پاسخگوی نیازهای فناورانه برنامه‌های میان‌مدت و دراز‌مدت رشد و توسعه کشور، با توجه به نکته بند الف، باشد.

طرح کلان ملی ‌فناوری، از جمله طرح‌های پژوهشی کاربردی با ماهیت توسعه‌ای و محصول‌گراست. مسوولان برای طرح‌های کلان ملی فناوری، معیارها و شاخص‌های زیر را تعریف کردند:

۱- ماهیت علمی داشته و از فناوری‌های متوسط و پیشرفته در آن استفاده شده باشد.

۲- قلمرو به‌کارگیری و بهره‌مندی از نتایج آن در مقیاس ملی و فراملی باشد.

۳- از نظر کاربردی، رویکرد محصول‌‌محور داشته باشد.

۴- ابعاد نوآورانه جدی داشته باشد.

۵- درحیطه به‌کارگیری، نتایج طرح باید اولویت، کشش ملی و فراملی داشته باشد.

۶- پاسخگوی نیازهای فناورانه برنامه‌های میان‌مدت و دراز‌مدت رشد و توسعه کشور باشد.

۷- دستگاه متولی خاص نداشته باشد یا به‌رغم نیاز به هردلیل به آن پرداخته نشده باشد.

۸- پاسخگوی نیاز جدی فعلی یا آتی کشور باشد.

۹- نیاز به محصول ناشی از فناوری حاصله توسط بهره‌بردار آن اعلام شده باشد.

۱۰- آمادگی برای تولید انبوه محصول حاصل از فناوری توسط حداقل یکی از صاحبان صنایع و سرمایه ذی‌ربط اعلام شده باشد.

علاوه بر این طرح‌ها از ویژگی‌های اجرایی زیر نیز باید برخوردار باشند:

- تحقیقات آزمایشگاهی طرح با نتایج موفقیت‌آمیز به اتمام رسیده باشد.

- مطالعه و بررسی‌های اولیه باید در حوزه امکان‌سنجی، کسب دانش فنی و توسعه فناوری و تجاری‌سازی طرح صورت گرفته باشد.

- هماهنگی‌های اولیه با نهادها و سازمان‌های ذی‌ربط و مرتبط با طرح انجام پذیرفته باشد.

- با توجه به مقدمات فراهم شده، طرح در بازه زمانی دو تا سه‌سال قابل اجرا باشد. البته موارد خاص در مرکز طرح‌های کلان ملی فناوری بررسی می‌شود.

لازم به ذکر است که طرح‌های کلان ملی فناوری و نوآوری، شامل موارد متعددی است که از جمله مهم‌ترین آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

رادیوداروها، سلول‌درمانی برای درمان بیماری‌های صعب‌العلاج، کسب دانش فنی فرآورده‌های دارویی دامی، کسب دانش فنی داروهای وارداتی، کسب دانش فنی و تولید واکسن آنفلوآنزا، شبکه ملی ابررایانه، شتابگر ملی، طراحی و ساخت رآکتور و نیروگاه گداخت هسته‌ای، رصدخانه ملی، طراحی و تجهیز و راه‌اندازی شبکه ملی فرهنگ و تهیه و تجهیز شناور تحقیقاتی. به گفته دکتر «نسرین سلطانخواه» معاون علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، چهارطرح کلان شامل ساخت «کشتی تحقیقاتی اقیانوس‌پیما»، «رصدخانه ملی ایران»، «گرید ملی» و «شتاب‌گر ملی» با همکاری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در حال اجراست که سه‌طرح اول جزو طرح‌های مهر ماندگار نیز محسوب می‌شوند. به گفته وی هدف از اجرای طرح‌های کلان ملی فناوری، ایجاد جریان‌سازی است تا بتوانیم اهرمی برای انجام کارهای بزرگ علمی در کشور باشیم.

مرتضی چینی‌فروش