تحلیل ناپذیری وحی

بیشتر از یک دهه است که بعضی از اسلام شناسان مسلمان و نواندیش در جهان اسلام و در ایران, در کوششهای دین پژوهی خویش, تلاشی نیز در زمینه تحلیل ماهیت وحی به عمل آورده اند

بیشتر از یک دهه است که بعضی از اسلام‌شناسان مسلمان و نواندیش در جهان اسلام و در ایران، در کوششهای دین پژوهی خویش، تلاشی نیز در زمینه تحلیل ماهیت وحی به عمل آورده اند. این نواندیشها کموبیش با مقاومت و گاه مخالفت سنت گرایان مواجه شده است، زیرا این نواندیشان به کندوکاو و حتی چون وچند در ماهیت الهی کلام الله پرداخته‌اند و سنت‌گرایان همچنان معتقد و متمسک به این اعتقادند که قرآن کریم عین الفاظ خداوند است و ذهن و قلب حضرت رسول(صلی الله علیه وآله وسلم) فقط گیرنده محض بوده است، از آنجا که قرآن بزرگترین و مقدسترین گنجینه قدسی و ذخیره معنوی و قلب تپنده جهان اسلام است و در میان کتب مقدس آسمانی نیز بی همتاست و سنگ بنای تمدن اسلامی و سلسله جنبان یکی از بزرگترین انقلابهای معنوی جهان است و ... ، پدیدار شدن بازتابهای منفی امری غریب و غیرمترقبه نیست. از سوی دیگر، نواندیشی در عرصه علم یا دین پژوهی نیز امری مهارناپذیر و ناگزیر است، نه یک فرد می‌تواند آن را به راه اندازد و نه جلوی آن را بگیرد.

تلاش برای فهم کیفیت و توصیف وحی نه فقط بی اشکال، بلکه مفید است. اما تلاش علمی ـ عقلی برای تحلیل وحی امری حساس و خطیر است. علم و عقل غیردینی نه قائل به وجود ماوراءالطبیعه است و نه جهان غیب. نزاع چندصد ساله علم و دین در عصر ما کاهش یافته است؛ زیرا این حکم دو وجهی که هر امری یا علمی و عقلی است یا باطل، قولی است پوزیتیویستی و اتقان ندارد. چرا که نمی‌توان ادعا کرد فقط یک دستگاه معرفت شناسی داریم و آن هم علمی است؛ بلکه چند دستگاه معرفت شناسی مستقل از علم و خودمختار وجود دارد؛ از جمله معرفت شناسی هنر، معرفت شناسی اخلاق، معرفت شناسی عرفان و معرفت شناسی دین. احکام و دعاوی دینی اعتبار خود را از تجربه دینی که همتا یا هم پایه تجربه علمی است، کسب می‌کنند.

در تاریخ ادیان، میلیونها انسان(یعنی اکثر قریب به اتفاق مؤمنان) بدون دلیل ظاهری و استدلال علمی‌ـ منطقی ـ فلسفی، ایمان آورده اند و باز هم می‌آورند و حاضر نیستند که اگر فرضاً عدم صحت ایمان آنها به اثبات علمی‌ـ عقلی رسید، دست از ایمان خود بردارند. اکثر قریب به اتفاق اهل ایمان به فقرات ایمان خود، علم ماهیت شناسانه ندارند زیرا ایمان، ایمان به غیب است.

ایمان آوردن اکثریت عظیم انسانها در گذشته و حال بر مبنای همین گواهی دل و اقناع قلبی و شهود باطنی و خشیت در برابر امر قدسی بوده است. بحثهای روشنگر و فلسفی ـ کلامی بعدها و در میان علما پدید آمده است. پس دعوت به حق و ایمان به غیب، خود بسندگی و اصالت دارد. این نظر در فلسفه دین به اصالت ایمان(Fideism) تعبیر می‌شود.

▪ آنچه نواندیشان دین پژوه در باره وحی می‌گویند دو اشکال عمده دارد.

۱) غالباً در تعارض با اعتقادات سنتی و سنت اعتقادی اسلامی است؛

۲) نظریه ای منسجم نیست که شناخت قرآن یا وحی را آسانتر کند؛ به جای مشکل گشایی و راززدایی، فقط جنبه غیبی و قدسی را از وحی و قرآن می‌زداید. پویایی علمی، اجتماعی و فرهنگ آفرینی و تمدن سازی قرآن، ناشی از لاهوتی و قدسی دانستن آن بوده است. پدیده فرهنگی یا تاریخمند شمردن قرآن، آن را از مقام کتاب آسمانی به مقام یک کتاب زمینی تنزل می‌دهد، بی آنکه مشکلی را حل کند. این گونه برداشتها و تأویلها از وحی، لاجرم موقت و سلیقه ای است و مثل هر تفسیری متحمل صدق و کذب است.

تحلیل و تأویل نواندیشانه وحی این اشکال را دارد که فقط با یک گل بهار نمی‌شود. محقق نواندیش باید نبوت، فرشته امین وحی، لوح محفوظ و غیره را نیز تأویل کند. یا ناچار می‌شود که ذهن و زبان و ضمیر خودآگاه / ناخودآگاه حضرت رسول(صلی الله علیه وآله وسلم) را در تکوین وحی دخیل بداند و یا مجبور می‌شود العیاذ بالله بگوید معانی قرآنی از خداوند است که پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم)در پرتو تجربه دینی خود و با تأثیر از فرهنگ زمانه آنها را به جامه الفاظ درمی‌آورد.

روشهای بشری خطاپذیرند. برای تحلیل وحی نه از تحلیل عقلی ـ منطقی و نه از روش تاریخی ـ پدیدارشناسی و نه از مجموعه ای مرکب از فلسفه علم، و فلسفه دین، روان شناسی و هرمونتیک و ... می‌توان استفاده کرد. علم یا علم طبیعی که اساسش بر عقل و منطق و ریاضیات و تجربه است جز در برخی قضایا(تحلیلی / همانگویانه) و استدلالهایی که فقط اجمال را به تفصیل و ابهام را به آشکارگی بدل می‌کند، ناگزیر است با خللها و رخنه های سرشتی در روشش کنار بیاید. برای مثال، علم روان شناسی را در نظر بگیرید که، دهها نیت و انگیزه و عمل نیک ما را صحه نمی‌گزارد؛ فی الثمل فداکاری، ایثار، شهادت طلبی یا رحمت و شفقت بسیار و ... را تحت چون و چرا و تحلیلهای علمی خود درمی‌آورد.

به هر حال، کسی که فقط معتقد است که خدا و نبوت هست و قرآن سراسر وحی است، حتی اگر بگوییم کم می‌داند و روحیه نوجویی و کنجکاوی علمی ندارد، اشتباهِ اشتباهاتش کمتر از دانشوری است که خطر می‌کند و دست به تحلیل می‌زند که نه فقط به اجماع و تصدیق اهل حل و عقد دینی نمی‌رسد، بلکه شاید خودش هم یک یا دو دهه دیگر در آن بازنگری و ویرایش کلی یا جزئی کند.

بهاءالدّین خرّمشاهی