مرجعی مدافع استقلال حوزه

مروری بر زندگی و نگرش آیت الله العظمی فاضل لنكرانی

آیت‌الله العظمی محمدفاضل لنكرانی مرجع تقلید ساكن قم روز گذشته در این شهر حوزوی درگذشت. این عالم ارشد تشیع در سن ۷۶ سالگی در حالی كه مدت مدیدی در بستر بیماری قرار گرفته بود، از عرصه فقه و فقاهت خداحافظی كرد.

فقه و فقاهتی كه از بدوتولد در خانواده‌ای حوزوی با آن خو گرفته بود و تمامی رفتار و سلوك‌اش بر این مبنا تفسیر و تشریح می‌شد. او متولد قم بود؛ چرا كه پدرش «آیت‌الله عبدالله موحدی» مشهور به فاضل لنكرانی پس از مهاجرت از قفقاز، چند سالی تحصیل و تدریس در حوزه مشهد و زنجان به قم آمد تا در زمان یك سالگی تجدید حوزه قم توسط حاج شیخ عبدالكریم حائری یزدی، این حوزه را بستر تلاش‌های فقهی خود قرار دهد.

آیت‌الله فاضل لنكرانی همچون پدر به مباحث علوم دینی علاقه‌مند شد و روزی در انشاء كلاس درس به این مساله اشاره كرد. او تحصیلات كلاسیك را گذراند، اما در سن ۱۳ سالگی پای در نهاد حوزه علمیه قم گذاشت. البته شاید علاقه‌ او به علوم دینی به رفیق و هم‌كلاسی او دردوران ابتدایی باز می‌گشت.

هم‌كلاسی او در آن مقاطع «سیدمصطفی خمینی» فرزند آیت‌الله خمینی بود كه «لنكرانی» درباره او گفته بود: «وجود دوست عزیز در شدت علاقه ما به راهی كه در پیش گرفته بودیم، نقش مهمی داشت و از همان اوان به كمك یكدیگر و به عنوان دو هم مباحثه مشغول تحصیل شدیم.»

فاضل لنكرانی با توجه به علاقه و هوش‌اش توانست دوره سطح را كه عموم روحانیون ۹ ساله تمام می‌كنند، در شش سال به پایان برساند. بدین ترتیب او در سن ۱۹ سالگی در كنار مطالعه كفایه، در درس خارج فقه آیت‌الله بروجردی، مرجع ارشد تقلید آن دوره حضور یافت كه جوانی او در میان سایر روحانیون به چشم می‌آمد.

آیت‌الله بروجردی درباره او به پدرش گفته بود: «هیچ فكر نمی كردم كه وی در این سن و سال اندك بتواند به این خوبی به تمام رموز و خصوصیات دروس آشنا بشود و خصوصا آنها را در قالب عباراتی جالب توجه از نظر تفهیم و تفهم و آن هم به زبان عربی به رشته تحریر درآورد.»

فاضل ۱۱ سال درس خارج فقه را در محضر این مرجع تقلید گذراند، اما با آغاز تدریس دیگر عالم ارشد دینی یعنی «آیت‌الله خمینی»، در پای منبر خارج اصول او نیز حاضر می‌شد. نزدیكی فاضل لنكرانی به این عالم دینی از آن رو بود كه فرزند او یعنی «مصطفی» رفیقش بود و پدرش با آیت‌الله خمینی ارتباطی نزدیك داشت. او همچنین از كرسی اساتیدی برخی روحانی ارشد همچون «سلطانی، عبدالجواد جبل آملی و شیخ مرتضی حائری» بهره برده بود.

البته این روحانی جوان علاقه‌مند به مباحث حوزوی فقط خود را به «فقه و اصول» محدود نكرد،بلكه فلسفه و حكمت را نیز دوست می‌داشت. به این دلیل «مباحث منظومه سبزواری» و «اسفار ملاصدرای شیرازی» را در نزد استاد برجسته فلسفه حوزه یعنی «علامه طباطبایی» فرا گرفت.

آنقدر فاضل لنكرانی به نهادی به نام «حوزه» علاقه‌مند شده بود كه تحصیل را در كنار تدریس از سن ۱۶ سالگی آغاز كرد و شاگردانی را در ابتدای جوانی آموزش داد. او با تحصیل در مكتب امام خمینی، به این عالم دینی علاقه‌مند بود و مباحث سیاسی را در چارچوب مسائل حوزوی دنبال می‌كرد. به گونه‌ای كه فاضل لنكرانی عضو «گروه ۱۱ نفره» اساتید حوزه شد كه بعدها نام «جامعه مدرسین حوزه علمیه قم» بر آن نهاده شد.

این تشكل روحانیون سیاسی حامی آیت‌الله‌خمینی در زمان دستگیری این عالم دینی بیانیه‌ای صادر كرد و بر مرجعیت ایشان تاكید كرد. فاضل لنكرانی در زمره افرادی بود كه این بیانیه را امضا كرده بودند. لذا برای سیاسی شدن فعالیت‌هایش، چندباری بازداشت شد و در نهایت تبعید در تجربه زندگی او قرار گرفت.

او چهار ماه به بندر لنگه تبعید شد كه برایش بسیار سخت گذشت. فاضل لنكرانی درباره این مدت چهار ماه تبعید گفته بود: «به اندازه تحمل ۴۰ سال رنج و ناراحتی و مرارت بود.» پس از آن نیز دو سال و نیم به یزد تبعید شد كه در آن شهر با «آیت‌الله صدوقی» آشنا شد و مراوداتی نیز با این روحانی انقلابی داشت.

اگرچه او به فعالیت‌های سیاسی در كنار تحصیل علوم حوزوی مشغول شده بود، اما استاد خود یعنی «آیت‌الله خمینی» را بیشتر در قامت یك فقیه جامع الشرایط می‌دید و بر این خصوصیت او تاكید می‌كرد. به گونه‌ای این نگرش را پس از رحلت امام‌خمینی به فرزندش «حاج‌احمد آقای‌خمینی» گفت: «شما به همه ابعاد امام توجه دارید، اما به این نكته توجه ندارید كه امام از نظر علمی مظلوم واقع شده‌اند، و این در حالی است كه ابتكارهای فقهی، اصولی، عرفانی و فلسفی امام فراوان است و امام مبنای علمی بسیار مستحكمی دارد اما متاسفانه آن طور كه باید و شاید علما و فضلای حوزه‌ها از آن مبانی و نظرات اطلاع ندارد.»

این تاكید بر نقش حوزوی استاد، نشان از آن داشت كه فاضل لنكرانی تمامی فعالیت‌های خود را حتی در زمانی كه رفقایش پس از انقلاب به جایگاه‌های سیاسی رسیدند، به نهاد حوزه محدود كرد و با ارتباط جدی با مراجع تقلید وقت توانست به عنوان عضو ارشد شورای مدیریت حوزه علمیه قم مطرح شود و این نهاد دوست‌داشتنی‌اش را هدایت و مدیریت كند.

این مشی او باعث شد كه پس از رحلت آیت‌الله اراكی به عنوان مرجع اعلم، هم «جامعه روحانیت مبارز» او را به عنوان یكی از سه مرجع مسلم تقلید در كنار آیت‌الله خامنه‌ای و آمیرزا جواد تبریزی معرفی كند. همچنین جامعه مدرسین نیز او را در زمره هفت مرجع پیشنهادی خود به مردم قرار داد.

او پس از این تصمیم، فقط در جایگاه مرجعیت تقلید قرار گرفت و تدریس حوزوی را در فعالیت‌های روزمره خود قرار داد و دیگر در مدیریت حوزه و فعالیت جامعه مدرسین نقشی را ایفا نكرد. از او تا به حال نزدیك به ۳۰ اثر حوزوی – فقهی منتشر شده كه آثار دیگری نیز در دست انتشار است. در كنار نگرش‌های این مرجع تقلید پیش از همه تاكید او بر استقلال حوزه به چشم می‌آید چرا كه او با هرگونه كمك اقتصادی به حوزه مخالفت می‌ورزید و فعالیت در این عرصه را در شأن روحانیت تفسیر نمی‌كرد.

«محمدجواد فاضل لنكرانی» فرزند این مرجع تقلید كه خود عضوی از جامعه مدرسین حوزه علمیه قم است، در باره نظرات این مرجع تقلید پیرامون فعالیت‌های اقتصادی می‌گوید: «به صراحت عرض می‌كنم كه ایشان این مساله را به هیچ‌وجه صحیح نمی‌دانستند، به خصوص در سطوح بالای روحانیت و خودشان هم به هیچ وجهی و به هیچ نحوی وارد این فضا نشدند و اجازه ورود به این مسائل را ندادند.

به طور كلی صرف وجوه شرعیه را در امور اصلاح اقتصادی و سرمایه‌گذاری‌های درآمدزا مشروع نمی‌دانستند؛ به گونه‌ای كه پس از ارتحال حضرت امام (ره) كه مرحومه حاج احمدآقا وجوه شرعی باقی مانده را برای ایشان و اعضای محترم شورای مدیریت وقت حوزه علمیه قم برای مصرف طلاب خود فرستادند و برخی خواستند با آن سرمایه‌گذاری كنند تا زود تمام شود، این تصمیم سخت مورد مخالفت ایشان قرار گرفت و با تلاش معظم‌له آن وجوه برای شهریه طلاب مصرف شد.»

آیت‌الله لنكرانی نه‌تنها با فعالیت اقتصادی حوزه مخالف بود، حتی مصرف موقوفات را نیز با اشاره به آرای رهبر فقید انقلاب در حوزه‌های علمیه جایز نمی‌دانست. جواد فاضل لنكرانی در این باره می‌گوید: «در جلسه‌ای كه مقام معظم رهبری و ایشان داشتند و من حضور داشتم، همین بحث تقویت بنیه مالی حوزه‌های مطرح شد و ایشان همین مطالب را گفتند و اضافه كردند حضرت امام اجازه نمی‌دادند موقوفات برای حوزه‌های مصرف شود.

از حوزه‌های فقط با وجوهات شرعیه‌ای كه مومنین با جلب‌خاطر و خلوص نیت می‌پردازند اداره شود و راهی غیر از این راه مشروع نیست.»با این وجود، آیت‌الله لنكرانی برخی سیاست‌‌های جدید مبنی بر كمك‌های مالی دولت به حوزه‌های علمیه را نیز برنتافتند و اینگونه «فرزند او» مخالفت پدرش را یادآور می‌شود: «یكی دو سال قبل بود كه یكی از مسوولان و شخصیت‌های بزرگ نظام در مصاحبه‌ای كه با مجله‌ای حوزوی داشت بازهمین نكته را مطرح كرد و گفت: ایرادی ندارد كه حوزه‌ها از بودجه دولتی استفاده كنند تا بهتر اداره شوند.

وقتی ایشان از مطالب با خبر شدند، بنده را نزد آن مسوول محترم كه با نیت خیر آن مطالب راگفته بود، فرستاد كه این راه پیشنهادی شما برای آینده حوزه‌ها خطرناك است و در نهایت به حوزه‌ها لطمه می‌زند و به هیچ‌وجه صلاح نیست، بودجه دولتی در حوزه‌ها لطمه می‌زند و به هیچ‌وجه صلاح نیست بودجه دولت در حوزه‌ها مصرف شود.

باید فرهنگ‌سازی شود تا مومنین با آگاهی و اخلاص دیون شرعیه خودشان را بپردازند تا امور دین بهتر اداره شود و فرهنگ اسلامی و تعالیم اهل بیت (ع) ترقی و توسعه یابد.»اكنون او در عرصه فقاهت‌ جایش خالی است، اما دغدغه‌هایش همچون «استقلال حوزه» بر تارك نگاه حوزویان قرار گرفته و آنان بر این امر اذعان دارند؛ چراكه مراجع تقلید و علمای ارشد حوزه علمیه قم اینگونه می‌اندیشند.

فرید مدرسی