رمان, ابزار ایدئولوژی

در دهه ۷۰ به داستان كوتاه بسیار توجه شده است و درباره آن نوشته ایم وخوانده ایم هیچ وقت هم سابقه نداشته این ژانر تااین اندازه مورد توجه واقع شود شاید به همین دلیل است كه در این دهه رمان كم كم به سایر داستان كوتاه بدل شد

در دهه ۷۰ به داستان كوتاه بسیار توجه شده است و درباره آن نوشته ایم وخوانده ایم. هیچ وقت هم سابقه نداشته این ژانر تااین اندازه مورد توجه واقع شود شاید به همین دلیل است كه در این دهه رمان كم كم به سایر داستان كوتاه بدل شد. این نوشته می كوشد قابلیت های رمان را در جوامع مختلف – اروپا و ایران نشان دهد رمانی كه در دنیا به عنوان ابزاری ایدئولوژیك برای بیان اندیشه‌های مختلف به كار می رود. اندیشه‌هایی كه در كشور ما هم در مقاطع مختلف در همین قالب ادبی به آن پرداخته شد و اتفاقاً آثار قابل تاملی هم از آنها موجود است.

شرط لازم برای تبلیغ موفق در جهان امروز به كارگیری ابزارهای جدید ترغیب مخاطب است . فردی كه بدون شناخت این ابزارها تبلیغ می كند جنگاوری است كه با حریف تا بن دندان مسلح بی هیچ سلاحی می جنگد و نتیجه چنین نبردی از پیش تعیین شده است.

تبلیغ كننده دو وظیفه اساسی دارد یكی بر اساس فقه عمل كردن و دیگری انتقال مفاهیم آموزه ها و ارزشهای دینی به دیگران قرآن مجید از مسلمانان می خواهد تا گروهی كه شایستگی و توانایی لازم را دارند ابتدا دین و احكام آن را بشناسند و سپس یافته‌های خود را به دیگران ابلاغ كنند و آنان را ندا دهند تا از مخالفت با فرمان خداوند بپرهیزند.

قرآن كریم نیز كه خود را بلاغ للناس می خواند آیینه تمام نمای این رویكرد است این كتاب فصل كه هیچ باطل و یاوه ای بدان راه ندارد برای تبلیغ حقیقت خود از یكی از كهن ترین هنرها یعنی قصه بهره می گیرد. در كنار آیاتی كه به طور مستقیم و بصراحت حقایق توحیدی رامطرح می كنند یا آیات كه به طور مستقیم و بصراحت حقایق توحیدی را مطرح می كنند یا آیات اندك شماری كه به احكام می پردازند بخش عظیمی از قرآن را قصه شكل داده است كه یكی از آنها احسن القصص نامیده شده است . این توجه به قصه تا جایی بود كه مخالفان در بند ظاهر مانده گاه قرآن را اساطیر الاولین می نامیدند و گاه برای معاوضه با آن به نقل داستن های مربوط به ایران باستان با ایام جاهلی می پرداختند . غافل از آن كه در قرآن قصه نقش ارجاعی دارد و پیمانه وظرفی برای انتقال حقایق و شیوه ای برای آسان كردن فهم ارزشهای دینی است . شیوه قصه پردازی قرآن و كاركرد تبلیغی قصه در آن باره بحث افراد بسیاری بوده است كه در جای خود ارزنده وقابل استفاده است اما از محل بحث ما خارج است امروزه نه تنها این مساله مهم مورد بی توجهی قرار گرفته است بلكه از باب « الناس اعداءماجهلو» قصه و قصه خوانی نوعی نقص به شمار می رود و گاه شنیده می شود كه استادان طلاب را از خواندن قصه بر حذر می دارند و آن را موجب اتلاف عمر و فكر می شمارند و حتی افتخار می كنند كه هرگز قصه ای نخوانده اند و در نتیجه از اتلاف عمر خویش در این راه پیشگیری كرده اند اینان هرگونه قصه‌ای را مانند حسین كرد شبستری و امیرارسلان رومی می دانند كه به درد بطالت و به خواب رفتن می خورد .

عصر رمان

قصه به معنای عام همزاد بشر است و قدمتی همسنگ او دارد اما رمان به معنای خاص و امروزی آن یعنی نوشته ای داستانی به نثر و با حداقل معین طول زاده قرن هیجدهم است طبقه شهرنشین حدید كه با فرهنگ و ارزشهای فئودالیسم و سر ستیز داشت و در پی آفریدن ارزشهای جدیدی برای خود بود رمان را جلوه گاه آرمان ها ارزشها ، اضطراب ها ، خواسته ها و فرهنگ خود ساخت هر چند رمان در آغاز صرفا وسیله ای برای پر كردن اوقات فراغت این طبقه نو پدید بود بعدها كاركرد جدیدتری یافت و به ابزاری با قابلیت بسیار برای آفرینش و انتقال همه دغدغه های اساسی این طبقه تبدیل شد. بدین ترتیب رمان پا به پای فلسفه و فرهنگ اروپا پیش می رفت و مانند فلسفه قرن هیجدهم توجه به جزییات تشخیص فردیت و تجربه گرایی از شاخصه های آ“ بود . در رمان به جای انسان كلی جامعه به صورت كلی و فرهنگ به منزله مقوله ای عام با فرد یا افرادی كاملا مشخص شهر یا روستایی معین و فرهنگ یا خرده فرهنگی مشخص سر و كار داریم فلسفه پوزیتیویستی آگوست كنت فرضیه تكاملی داروین ناخودآگاه فروید و ماتریالیسم تارخی ماركس هر یك به گونه ای در تكامل رمان مؤثر بودند و موجب پیدایش مكتب خاصی در رمان نویسی شدند. مكتبهای ادبی ناتورالیسم سمبولیسم و رئالیسم اجتماعی بازتاب این تفكرات بوده اند. جنگهای اول و دوم جهانی نیز موجب سرخوردگی هایی در میان اروپاییان شد كه جلوه آن دادائیسم بوده است پس از آن رمان همچنان به حركت خود ادامه داد و مكتبهایی چون رئالیسم سوسیالیستی كه حاكمیت شوروی آن را ترویج می كرد . و رئالیسم جادویی در امریكای لاتین پدید آمد. قابلیت جذب و مقبولیت اجتماعی رمان موجب شده است این قالب بسرعت مورد استفاده نویسندگان فیلسوفان متفكران دولتها و دولت ستیزان قرار گیرد و به این ترتیب كاركرد آن از سطح سرگرمی خوانندگانبه سطح ایدئولوژیك بالا رود و به یكی از جدی ترین ابزار انتقال اندیشه تبدیل شود. اقبال عمومی به رمان در حدی بود كه قرن بیستم را عصر رمان نامیده و گفته اند اكنون در همه كشورها دست كم نود درصد آثار ادبی چاپی را رمان تشكیل می دهد و شعر و نمایشنامه و دیگر انواع ادبی در مراحل بسیار پایین تری قرار دارند.

امبراتواكو، محقق ایتالیایی و متخصص فرهنگ و فلسفه اروپای قرون وسطی ناگهان به این قالب روی می آؤرد و رمان نام گل سرخ را می نویسد چون شگفت زده از او می پرسند چرا به رمان نویسی روی آورده است پاسخ می دهد وقتی نظریه پرداز حرف بیشتری برای گفتن دارد و نمی تواند آن را بوضوح و دقت بیان كند منظورم وضوح تحمل ناپذیر مباحث عقلی است به فكر رمان نوشتن می افتد نوشتن رمان فقط حرف زدن نیست بلكه ساختن یك جهان شناسی است .

ژان پل سارتر متفكر و فعال سیاسی اگزیستانسیالیست برای تبیین فلسفه خند به نوشتن رمان و نمایشنامه روی می آورد رمان های تهوع و راه های آزادی و نمایشنامه های دستهای آلوده شیطان و خدا روسپی بزرگور و گوشه گیران آلتونا محصول این رویكرد هستند ویل دورانت درباره سارتر و رمان نمایشی می نویسد: سارتر مردی خشمگین بود كه می خواست از قلم خود شمشیر بسازد رمانهای او مقابله‌ای رودرروبا وضع موجود بود این رمانها بمبهایی بود كه بر آن نیستی فرومایه یعنی مجلس نمایندگان فرانسه كه با اقیانوسی از لفاظی كشور را به تسلیم و فروپاشی كشانده بود فروریخت این رمانها همان چیزی بود كه او خود را موظف به نوشتنشان می دانست ادبیات همچون جنگ.

---