شایعه یک آسیب اجتماعی

با توجه به گسترش و توسعه روز افزون ابزار و وسایل ارتباطی در سطح جهان و با در نظر داشتن پیچیدگی فعالیتهای اطلاعاتی کشورهای قدرتمند و استعمارگر در میان کشورها و ملل جهان و با لحاظ کردن تأثیرات عمیق شایعه سازی و شایعه پردازی در افکار عمومی , امروز موضوع شایعه در بسیاری از جوامع به یک آسیب جدّی اجتماعی و بعضاً به بحران تبدیل شده است

● مقدمه :

با توجه به گسترش و توسعه روز افزون ابزار و وسایل ارتباطی در سطح جهان و با در نظر داشتن پیچیدگی فعالیتهای اطلاعاتی کشورهای قدرتمند و استعمارگر در میان کشورها و ملل جهان و با لحاظ کردن تأثیرات عمیق شایعه سازی و شایعه پردازی در افکار عمومی ، امروز موضوع شایعه در بسیاری از جوامع به یک آسیب جدّی اجتماعی و بعضاً به بحران تبدیل شده است.

لذا پرداختن به این موضوع بویژه از ناحیه سیاستمداران ، مراکز فرهنگی و تبلیغی جوامع از ضروریات اجتناب ناپذیر است.

با توجه به اینکه جامعه اسلامی ما نیز از این آسیب رنج می برد لذا لازم است از سوی مراکز فرهنگی بویژه مبلّغان دینی در مساجد مورد توجه جدی قرار بگیرد بدین جهت در نظر داریم چند جلسه موضوع شایعه را در محورهای زیر مورد بررسی قرار بدهیم:

۱) معنی و مفهوم شایعه

۲) انواع شایعه

۳) اهداف شایعه

۴) زمینه های شایعه

۵) عوامل شایعه پراکنی

۶) شایعه سازان و شایعه پراکنان

۷) پیامدهای ناگوار شایعه

۸) واکنش به شایعه

۹) حکم شرعی شایعه

۱۰) درمان شایعه پردازی

معنی شایعه:

شایعه در لغت بمعنای خبری است که فاش شود ولی صحّت و نادرستی آن معلوم نباشد. (۱)

در اصطلاح :

پژوهشگران تعریفهای متعددی را مطرح کرده اند از جمله :

الف) شایعه موضوع خاصی است که برای باور کردن همگان مطرح میشود و از فردی به فرد دیگر منتقل می شود و معمولاً این انتقال بطور شفاهی صورت می گیرد بدون آنکه شواهد مطمئنی در میان باشد . (۲)

ب) به پخش اخبار یا ادعای بی اساس و مبهم که برای ایجاد باور در دیگران و برای رسیدن به هدف خاصی صورت می گیرد یا به جهل و ناخود آگاهانه سرمی زند شایعه گفته می شود.(۳)

از مفاد دو تعریف مذکور استفاده می شود که شایعه از خصوصیات و ویژگی‌های زیر برخوردار است:

۱) برای ایجاد کردن باور در مردم پخش می شود

۲) نوع شایعات بصورت شفاهی و دهن به دهن پخش میگردد

۳) نوعاً در شایعات اهداف خاص سیاسی وجود دارد

۴) معمولاً شایعه ها در موضوعاتی ساخته می شود که مردم نسبت به آنها حساسیّت دارند

۵) شایعه دارای پشتوانه است یعنی فرد یا افراد و یا تشکیلاتی در نشر آن دخالت دارند

۶) شایعه از عمری کوتاه برخوردار است چون به زودی بی اساس بودن آن مشخص می شود مگر در موارد خاص

۷) شایعه در افراد ساده لوح و سطحی نگر و بیمار دل تأثیر دارد

۸) معمولاً انسانهای مغرض ، حسود ، کج فهم و منافق به شایعه سازی و شایعه پراکنی مبتلا می شوند. (۴)

● انواع شایعه :

بطوریکه در بیان ویژگیهای شایعه اشاره گردید نوع شایعات از اهداف خاص سیاسی و اجتماعی برخوردار بوده و در ارتباط با موضوعاتی ساخته و پخش می گردد که توده مردم نسبت به آنها حساسیت خاص دارند.

لذا اگر تاریخچه شایعات را مورد بررسی قرار بدهیم خواهیم دید که معمولاً اشخاص و جریانها و مجموعه های زیر بیشترین شایعات را علیه خود دارند:

۱) پیامبران الهی و اوصیاء آنان

۲) سایر رجال دینی و سیاسی جوامع بشری

۳) سران و رهبران حکومتها

۴) گروهها و احزاب سیاسی و اجتماعی

۵) اشخاص و خانواده های سرشناس جامعه

ما چند نمونه از انواع شایعات را علیه چند نفر از پیامبران خداوند که در قرآن مورد اشاره قرار گرفته اند مطرح می سازیم :

الف) شایعات علیه حضرت نوح (ع) :

۱) شایعه گمراهی :

قالَ الْمَلاَءُ مِنْ قَوْمِهِ اِنّا لَنَراکَ فِی ظَلالٍ مُبین (۵)

اشراف قومش به او گفتند ما تو را در گمراهی آشکار می بینیم

۲) شایعه برتری جوئی :

ما هَذا اِلاّ بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُریدُ أَنْ یَتَفَضَّلَ عَلَیْکُمْ (۶)

نیست این جز بشری مثل شما که قصد برتری جویی برشما دارد

۳) شایعه دیوانگی :

إِنْ هُوَ اِلاّ رَجُلٌ بِهِ جِنَّةٌ (۷)

او مرد دیوانه ای بیش نیست

ب) شایعات علیه حضرت هود (ع) :

۱) شایعه سفاهت و دروغگوئی :

قالَ الْمَلاَءُ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ إِنّا لَنَراکَ فِی سَفاهَةٍ وَ اِنّا لَنَظُنُّکَ مِنَ الْکاذِبینَ (۸)

اشراف قوم او که کافر شده بودند گفتند:

می بینیم که به بی خردی گرفتار شده ای و پنداریم که از دروغگویان باشی

ج) شایعات علیه حضرت موسی (ع) :

۱) شایعه جادوگری :

إِنَّ هذَا لَساحِرٌ عَلیمٌ (۹)

گفت این مرد جادوگری داناست

۲) شایعه دیوانگی :

وَ قالَ ساحِرٌ اَوْ مَجْنُونٌ (۱۰)

و فرعون گفت : جادوگری است یا دیوانه ای

۳) شایعه دروغگویی :

فَقالُوا ساحِرٌ کَذّابٌ (۱۱)

و گفتند : او جادوگری دروغگوست

د) شایعات علیه پیامبر اسلام (ص) :

در صدر اسلام شایعات زیادی علیه پیامبر (ص) و مسلمانان توسط مشرکان و منافقان ساخته و پخش می شد و بخشی از جامعه اسلامی را گرفتار تردید ، دودلی ، سستی ، اضطراب و دلهره می کرد شایعات صدر اسلام را می توان در چند گروه دسته بندی کرد:

الف) شایعاتی که علیه شخص رسولخدا (ص) طراحی و پخش می شد از قبیل :

۱) شایعه سحر ، شاعر ، دروغگو و دیوانه بودن

• وَ قالَ الْکافِروُنَ هَذا ساحِرٌ کَذّابٌ (۱۲)

و کافران گفتند این ساحر دروغگویی است

• وَ قالُوا یا اَیُّهَا الَّذی نُزِّلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ اِنَّکَ لَمَجْنُونٌ (۱۳)

و گفتند ای کسیکه ذکر ( قرآن ) بر تو نازل شده مسلماً دیوانه ای

• بَلْ قالُوا أَضْغاثُ اَحْلامٍ بَلِ إفْتَراهُ بَلْ هُوَ شاعِرٌ (۱۴)

آنها گفتند ( آنچه محمد (ص) آورده وحی نیست ) بلکه خوابهائی آشفته است اصلاً آن را به دروغ به خدا بسته بلکه شاعر است

۲) شایعه خیانت :

وَ ما کانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَغُلَّ وَ مَنْ یَغْلُلْ یَأْتِ بِما غَلَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ (۱۵)

ممکن نیست هیچ پیامبری خیانت کند روز رستاخیز آنچه را در آن خیانت کرده با خود ( به صحنه محشر ) می آورد.

مرحوم شیخ طوسی در مورد شأن نزول آیه شریفه می نویسد :

قالَ اِبْنُ عَبّاسٍ و سَعیدُ بنُ جُبَیرٍ :

سَبَبُ نُزولِ هَذِهِ الآیَةُ أَنَّ قَطیفَةً حَمْراءَ فَقَدَتْ یَوْمَ بَدْرٍ مِنَ الْمَغْنَمِ

فَقالَ : بَعْضُهُمْ لَعَلَّ النَّبِیَّ أَخَذَها (۱۶)

مخمل سرخی در میان غنایم جنگ بدر مفقود شد عده ای شایع کردند خود پیامبر (ص) آن را برداشته

۳) شایعه سادگی و زود باوری :

وَ مِنْهُمُ الَّذینَ یُؤْذونَ النَّبِیَّ وَ یَقُولُونَ هُوَ اُذُنٌ (۱۷)

از آنها ( منافقین ) کسانی هستند که پیامبر (ص) را آزار میدهند و می گویند : او آدم خوش باوری است

ب) شایعاتی که علیه خانواده و بستگان پیامبر (ص) بود :

بطوریکه در آیات قرآن و احادیث مورد اشاره قرار گرفته است تعدادی از منافقان صدر اسلام با بی شرمی و جسارت تمام بعضاً حتی زنان پیامبر (ص) را از طریق تهمت و شایعه مورد آزار و اذیت قرار می دادند.

ج) شایعاتی که در مورد شهادت پیامبر (ص) ، شکست سپاه اسلام و یا شهادت برخی از اصحاب آن بزرگوار بود از قبیل:

۱) شایعه شهادت پیامبر (ص) در جنگ احد

در این جنگ مُصعب بن عُمیر پرچمدار سپاه اسلام به دست یکی از جنگ جویان بنام قریش به شهادت رسید و او به گمان اینکه پرچمدار پیامبر (ص) است شایعه کشته شدن پیامبر (ص) را ساخت .

و بنا به نقل دیگر در همان حال که آتش جنگ میان مسلمانان و بُت پرستان به شدت شعله ور بود ناگهان صدایی بلند شد و کسی گفت : محمّد (ص) را کشتم ، محمد را کشتم.

این درست همان دم بود که مردی بنام عمرو بن قمیئه حارثی سنگ به سوی پیامبر (ص) پرتاب کرد ، پیشانی و دندان حضرت را شکست و لب پایین وی شکافت و خون ، صورت آن حضرت را پوشانید

در این موقع بود که دشمن تلاش کرد پیامبر (ص) را به قتل برساند اما مصعب بن عمیر یکی از پرچمداران ارتش اسلام با پایمردی تمام جلوی حملات آنها را گرفت ولی خودش در این میان شهید شد . (۱۸)

سپاه کفر وقتی شایعه را شنیدند یک صدا « قُتِلَ مُحَمَّد (ص) » را سر می دادند. (۱۹)

وَ ما مُحَمَّدٌ اِلاّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِنْ ماتَ اَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی اَعْقابَکُمْ وَمَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزِی اللهُ الشّاکِرینَ وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تَمُوتَ اِلاّ بِاِذْنِ اللهِ کِتباً مُؤَجَّلاً وَ مَنْ یُرِدْ ثَوابَ الدُّ نْیا نُؤْتِهِ مِنْها وَ مَنْ یُرِدْ ثَوابَ الآخِرَةِ نُؤْتِهِ مِنْها ... (۲۰)

محمد (ص) فقط فرستاده خداست و پیش از او فرستادگان دیگری نیز بودند ؛ آیا اگر او بمیرد و یا کشته شود شما به عقب بر می گردید ؟ ( و اسلام را رها کرده به دوران جاهلیت و کفر بازگشت خواهید نمود ؟ )

و هر کس به عقب باز گردد هرگز به خدا ضرری نمی زند و خداوند به زودی شاکران ( و استقامت کنندگان ) را پاداش خواهد داد.

هیچ کس جز به فرمان خدا ، نمی میرد؛ سرنوشتی است تعیین شده ، هر کس پاداش دنیا را بخواهد ( و در زندگی خود ، در این راه گام بردارد) چیزی از آن به او خواهیم داد.

۲) شایعه شکست سپاه اسلام در جنگ تبوک:

دو گروه از شرکت در جنگ تبوک سرباز زدند :

گروه اول :‌ تعدادی از مؤمنان :

که در آیه ۳۸ سوره توبه مورد اشاره قرار گرفته

گروه دوم : منافقان

این گروه با بهانه های واهی از همراهی سپاه اسلام سرباز زدند و در مدینه شایعه شکست سپاه اسلام و شهادت پیامبر (ص) را پخش کردند بمناسبت بروز این شایعه آیه زیر نازل گردید

اِنْ تُصِبْکَ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَ إِنْ تُصِبْکَ مُصیبَةٌ یَقُولُوا قَدْ اَخَذْنا اَمْرَنا مِنْ قَبْلُ وَ یَتَوَلَّوْ وَ هُمْ فَرِحُونَ (۲۱)

اگر به تو نیکی رسد ناخرسندشان دارد و اگر مصیبتی ناگوار تو را فراگیرد گویند ما راه خود را از پیش برگزیده ایم و شادمانه روی گردانند

● شایعه سازان چه کسانی هستند ؟

در جوامع امروزی نوع شایعات از ناحیه اشخاص و گروههای زیر ساخته می شود:

دشمنان ، منافقان ، رقیبان انتخاباتی ، تجاری ، اقتصادی و ...

اگر شایعات صدر اسلام را مورد بررسی قرار بدهیم نتایج زیر بدست می آید :

الف) در شایعه ساحر بودن و شهادت پیامبر (ص) ابوجهل و سایر کفّار مکّه نقش داشتند.

ب) در شایعه خیانت پیامبر (ص)، شکست مسلمانان در جنگ بدر، عبدالله بن اُبیّ و پیروان او بعنوان منافقان مدینه نقش اساسی داشتند.

لازم به یادآوری است که منافقان صدر اسلام نقش عمده در شایعه سازی علیه رسولخدا (ص) و مسلمانان داشتند و مشرکان و کافران تنها به آزار و اذیّت مسلمانان و کشتن آنان فکر می کردند.

شایعه پراکنان چه کسانی هستند ؟

نوعاً پخش اولیه شایعات بعهده همان اشخاص و گروههای شایعه ساز است که بوسیله عوامل خود اقدام به پخش شایعات می کنند ؛ در مراحل بعدی اقشار مختلف جامعه ناخودآگاه مسئول پخش شایعات می شوند.

معمولاً انسانهای شایعه پراکن از خصوصیات و ویژگیهای زیر برخوردارند:

۱) داشتن روحیه خودنمایی

۲) ابتلاء به پرحرفی

۳) دارا بودن بر ضعف ایمان

۴) پرحرفی و بی پروایی

۵) ابتلا به عقده حقارت

۶) شرور بودن

۷) ابتلا به خشم و انتقام جویی

امیرالمؤمنین (ع) در پاسخ به نامه ابوموسی اشعری می نویسند :

فَاِنَّ شِرارَ النَّاسِ طائِرُونَ اِلَیْکَ بِاَقاویلِ السُّوءِ (۲۲)

افراد شرور و اشرار مردم ، شایعات و نارواها را می پراکنند.

۲) رسولخدا (ص) می فرماید :

اِنِّی لِاَعْرِفُ قَوْماً یَضْرِبُونَ صُدُورَهُمْ ضَرْباً یَسْمَعُهُ اَهْلُ النّارِ وَ هُمُ الْهَمّازُونَ اللَّمّازُون اَلَّذینَ یَلْتَمِسُونَ عَوْراتِ الْمُسْلِمینَ وَ یَهْتِکُونَ سُتُورَهُمْ وَ یُشیعُونَ فِیهِمْ مِنَ الْفَواحِشِ ما لَیْسَ فِیهِمْ (۲۳)

گروهی را می شناسم که در قیامت آن چنان به سینه آنان ضربه وارد می شود که اهل جهنّم صدای سینه آنان را می شنوند و آنان کسانی اند که در پی اطلاع از عیوب و گناهان پنهانی دیگران بوده اند و به هتک حرمت و فاش کردن آنها می پردازند و چیزهایی را علیه آنان شایعه می کنند که آنان اهل آن نبوده اند.

● بستر شایعه

شایعه به سراغ چه نوع رویدادها، حقایق و کدامین مردمان می رود؟

این پرسش در شمار نخستین پرسشهایی است که درباره شایعه مطرح می شود.

بستر شناسی شایعات نشان می دهد:

شایعات موفق، ماندگار و تأثیرگذار، شایعاتی هستند که بر اثر ابهام یک خبر یا یک حادثه، بدبینی به یک یا چند نفر یا یک واقعه، پنهان کاری و محرمانه نگه داشتن فعالیت ها، وضعیت نگران کننده و سوء تفاهم ها بوجود می آید.

برای نمونه کالبد شکافی شایعه قَذف نشان می دهد این شایعه بستر بسیار مناسبی داشته است و شایعه سازان ، بستر شناسان بسیار خوبی بوده اند.

وقتی سپاه اسلام به مدینه می رسد پیامبر و سپاه اسلام متوجه غیبت عایشه می شوند، پس از چند ساعت (تقریباً به هنگام طلوع آفتاب و شاید هم دیرتر) عایشه همراه صفوان به ورودی شهر می رسند.(۲۴)

این صحنه کاملاً مبهم است؛ هم عایشه زمینه مناسبی برای انگ خوردن دارد و هم صفوان.

عایشه زنی است بسیار جوان که با همسرش بیش از ۴۰ سال اختلاف سن دارد. چنین اختلاف سنی در بسیاری یا دست کم در برخی موارد به بی وفایی همسر می انجامد.

صفوان مردی است جوان، که همسر او از وی به پیامبر(ص) شکایت می برد:

صفوان به من اجازه روزه گرفتن نمی دهد وقتی پیامبر(ص) از صفوان می پرسند چرا اجازه نمی دهی؟ او در پاسخ از جوانی خود و نیازش به روابط جنسی می گوید.(۲۵)

افزون بر این ، زمان غیبت عایشه و صفوان نیز زمانی است که پنهان کاری را ممکن می سازد. وقتی عایشه و صفوان پس از چند ساعت به مدینه می رسند نتیجه آن است که آنها طول شب را در تنهایی با یکدیگر بوده اند.

بدبینی مردم به این دو نفر نیز بسترساز مهم دیگری برای تأثیرگذاری شایعه و رواج سریع آن است؛ اگر مردم خوش بین بودند و به تعبیر آیه قرآن گمان خیر درباره آنها می دادند، شایعه در نطفه خفه می شد و هیچ گاه میان مردم پخش نمی شد:

لَوْلا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بِأَنْفُسِهِمْ خَیْراً وَ قالُوا هَذا اِفْکٌ مُبین (۲۶)

چرا آنگاه که (اتهام را) شنیدید ، مردان و زنان با ایمان به خود گمان نیک نبردند و نگفتند این بهتانی آشکار می باشد.

در شایعه شهادت پیامبر(ص) نیز آنچه بستر را برای ساخت و پخش شایعه فراهم می آورد،

یکی وجود حقیقتی بود که اتفاق افتاد و دیگری احساس خطر مسلمانان و شادمانی کفّار مکه بود.

در احد، حقیقتی اتفاق افتاده بود؛ بر اساس برخی روایات، ابن قمیئه ضربتی سخت بر پیامبر فرود آورد و بر اساس تعدادی از روایات، پرچمدار سپاه به شهادت رسیده بود.(۲۷)

این حقیقت برای کفّار شادمانی آورد و برای مسلمانان نگرانی و اضطراب و دلهره.(۲۸)

ابن قمیئه می دانست که پرچمدار اسلام را کشته است اما تصوّر می کرد این پرچمدار همان پیامبر(ص) است. (۲۹)

و بر اساس برخی روایات تصوّر می کرد زخمی که بر پیامبر(ص) وارد ساخته او را از پا در می آورد.(۳۰)

به این جهت وقتی شایعه شهادت پیامبر (ص) کلید خورد کفّار بسیار خرسند شدند و مسلمانان، بسیار نگران و مضطرب.

بسترشناسی شایعه ساحر بودن پیامبر(ص) نیز نشان می دهد بستر این شایعه بسیار مناسب است.

پیامبر(ص) تأثیر شگرفی بر کفار و مشرکان دارد. وقتی آن حضرت (ص) آیات قرآن را می خواند عظمت آیات قرآن به گونه ای است که بزرگان مکّه نیز تسلیم حق می شوند.

وقتی عده ای مانند ابوجهل این تأثیرگذاری را می بینند، شایعه ساحر بودن پیامبر(ص) را می سازند و مردمی که تأثیر شگفت آور سخنان پیامبر را دیده و شنیده اند این شایعه را باور کرده به سرعت به دیگران منتقل می کنند.

تا آنجا که شماری از بزرگان کفر، از رو در رویی با پیامبر(ص) فرار می کنند و گروهی دیگر برای نشنیدن سخنان پیامبر(ص) در گوش های خود پنبه می کنند.

در شایعه خیانت پیامبر(ص) نیز بستر شایعه بسیار در خور توجه است.

غنایم جنگ در اختیار پیامبر (ص) است. مخمل سرخی که در میان غنایم بوده مفقود شده، گم شدن مخمل در هاله ای از ابهام است، منافقان و شماری دیگر به همه بدبین هستند، کسی پاسخگو نیست و اطلاع رسانی صورت نگرفته است.

با این زمینه ها ناگهان منافقان شایعه خیانت پیامبر(ص) را می سازند و آن را به سرعت پخش می کنند.

حکم شرعی شایعه:

اگر شایعه مشتمل بر هتک حرمت اشخاص ، دروغ پردازی ، غیبت از دیگران، تهمت و افترا ، اختلال نظم جامعه ، ایجاد تردید در مسلمانان نسبت به دین و سایر گناهان و ضد ارزشها باشد حرام است و این حکم از آیات و روایات متعدد استفاده می شود

الف) حکم شایعه در قرآن

۱) خداوند در سوره احزاب می فرماید:

لَئِنْ لَمْ یَنْتَهِ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْمُرْجِفُونَ فِی الْمَدِینَةِ لَنُغْرِیَنَّکَ بِهِمْ ثُمَّ لا یُجاوِرُونَکَ فِیها إِلاّ قَلِیلاً (۳۱)

اگر منافقان و بیماردلان ، و آنها که اخبار دروغ و شایعات بی اساس در مدینه پخش می کنند ، دست از کار خود بر ندارند ، تو را بر ضد آنان می شورانیم ، سپس جز مدت کوتاهی نمی توانند در کنار تو در این شهر بمانند.

در تفسیر علی بن ابراهیم در شأن نزول آیه چنین می خوانیم:

گروهی از منافقین در مدینه بودند و انواع شایعات را پیرامون پیامبر(ص) به هنگامی که بعضی از غزوات می رفت ، در میان مردم منتشر می ساختند

گاه می گفتند : پیامبر(ص) کشته شده و گاه می گفتند : اسیر شده

مسلمانانی که توانایی جنگ را نداشتند و در مدینه مانده بودند، سخت ناراحت می شدند ، شکایت نزد پیامبر (ص) آوردند، این آیه نازل شد ، و سخت این شایعه پراکنان را تهدید کرد.(۳۲)

۲) خداوند در سوره نور آیه ۱۹ می فرماید:

إِنَّ الَّذِینَ یُحِبُّوَن أَنْ تَشِیعَ الْفاحِشَةُ فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ فِی الدُّنْیا وَ الآخِرَةِ (۳۳)

کسانی که دوست دارند زشتی ها در میان مردم با ایمان، شیوع یابد عذاب دردناکی برای آنان در دنیا و آخرت است

در ارتباط با شأن نزول این آیه و چند آیه قبلی مطالب مختلفی در تفاسیر اهل سنّت وجود دارد از آن جمله است داستان پرماجرای اِفک (تهمت عظیم)

با در نظر داشتن اینکه در ارتباط با محتوای این شأن نزولها گفتگوهای زیادی وجود دارد لازم به یادآوری است آنچه برای ما مهم است این شأن نزولها نیست مهم آن است بدانیم از مجموع آیات استفاده می شود

شخص بی گناهی را به هنگام نزول این آیات متهم به عمل منافی عفّت نموده بودند و این شایعه در جامعه پخش شده بود و نیز از قرائن موجود استفاده می شود این تهمت درباره فردی بوده که درجامعه آنروز از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است

ونیز گروهی از منافقان و به ظاهر مسلمانها می خواستند از این حادثه بهره برداری غرض آلودی به نفع خویش و به زیان جامعه اسلامی کنند که آیات نازل شد و با قاطعیّت بی نظیری با این حادثه برخورد کرد(۳۴)

ب) شایعه از دیدگاه روایات:

در روایات متعدد شایعه مورد نکوهش قرار گرفته است :

۱) امام رضا (ع) می فرماید:

اَلْمُذِیعُ بِالْسَّیِئَةِ مَخْذُولٌ وَ الْمُسْتَتِرُ بِالْسَّیِئَةِ مَغْفُورٌ لَهُ (۳۵)

آن کسی که گناه را پخش کند مترود است و آنکه پنهانش بدارد مشمول آمرزش الهی است

۲) رسولخدا (ص) فرمود:

مَنْ اَذاعَ فاحِشَةً کانَ کَمُبْتَدِئِها وَ مَنْ عَیَّرَ مُؤْمِناً بِشَئٍ لَمْ یَمُتْ حَتّی یَرْکَبُهُ(۳۶)

کسی که کار زشتی را نشر دهد همانند کسی است که آنرا در آغاز انجام داده است و هرکه مؤمنی را سرزنش کند نمیرد تا آنرا مرتکب شود

۳) مردی از امام موسی بن جعفر (ع) پرسید :

فدایت شوم از یکی از برادران دینی کاری نقل کردند که من آنرا ناخوش داشتم ، از خودش پرسیدم، انکار کرد در حالیکه جمعی از افراد موثق این مطلب را از او نقل کرده اند:

امام (ع) فرمود:

کَذِّبْ سَمْعَکَ وَ بَصَرَکَ عَنْ أَخِیکَ وَ إنْ شَهِدَ عِنْدَکَ خَمْسُونَ قَسامَةً وَ قالَ لَکَ قُولً فَصَدِّقْهُ وَ کَذِّبْهُمْ، وَ لا تُذیعَنَّ عَلَیْهِ شَیْئاً تُشینُهُ بِهْ وَتَهْدِمُ بِهِ مُرُوَّتَهُ، فَتَکُونُ مِنَ الَّذینَ قالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ إِنَّ الَّذینَ یُحِبُّونَ أَنْ تَشِیعَ الْفاحِشَةُ فِی الَّذینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ فِی الدُّنیا وَ الآخِرَةِ (۳۷)

گوش و چشم خود را در مقابل برادر مسلمان خود تکذیب کن، حتّی اگر پنجاه نفر سوگند خوردند که او کاری کرده و او بگوید نکرده ام ، از او بپذیر و از آنان نپذیر ، هرگز چیزی که مایه عیب و ننگ اوست و شخصیّت وی را از میان می برد، در جامعه پخش مکن وگرنه از آنهایی خواهی بود که خدا درباره آنان فرموده:

کسانی که دوست می دارند زشتیها در میان مؤمنان پخش شود عذاب دردناکی در دنیا و آخرت دارند.

درمان شایعه پردازی :

در برابر جلوگیری از شایعات آحاد جامعه مسئولیت دارند و همه باید دست به دست هم بدهند تا از این بلای اجتماعی خانمان سوز جلوگیری بکنند و روشهای متعددی در این زمینه وجود دارد از قبیل:

۱) اطلاع رسانی شفاف:

آگاه سازی مردم نسبت به رویدادهای گوناگونی که از نظر آنان بسیار مهم بوده و به گونه ای با زندگی روزمره و آینده شغلی و حرفه ای و حیات اجتماعی آنها مربوط می شود نقش بسزایی در پیشگیری شایعه دارد.

۲) مبارزه علمی:

مسلح شدن انسان به سلاح علم و دانش و آگاهی و تفکر نسبت به پیامدهای شوم شایعه برای خود و جامعه و خسارتهای معنوی و مادی مانند رکود فکری و اخلاقی ، ناامنی ، مرز شکنی ، پوچ گرایی و محروم ساختن انسانهای لایق از خدمت نقش مؤثری در جلوگیری از شایعات دارد.

۳) تقویت ایمان و اعتقاد به نظارت خداوند و فرشتگان بر اعمال و گفتار انسان

۴) اطمینان در کسب خبر

تحقیق مردم از خبر و شایعه و عدم پذیرش فوری اخبار و وسوسه در کسب خبر و زدودن زود باوری ، مانع از شایعه پردازی می شود.(۳۸)

و چنانکه قرآن می فرماید:

یا اَیُّها الَّذینَ آمَنُوا إِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا أَنْ تُصیبُوا قَوْماً بِجَهالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَی مَا فَعَلْتُمْ نادِمینَ (۳۹)

ای مؤمنان اگر تبهکاری برای شما خبری آورد بررسی کنید مبادا نادانسته به گروهی آسیب رسانید آنگاه بر آنچه که کرده اید پشیمان گردید.

حجت الاسلام و المسلمین سیدرضی شکوری، رئیس حوزه های علمیه و امام جمعه شهرستان خوی

پی نوشت :

(۱) لغت نامه دهخدا ج ۹ ص ۱۴۱۰۳

(۲) کاپفر ژان نوئل ، شایعه ، ترجمه خداداد موقر ، ۱۵

(۳) آسیبهای اجتماعی و درمان آن / بحرینی ص ۱۶۹

(۴) شایعه در قرآن و روایات / مازندرانی ص ۱

(۵) سوره اعراف آیه ۶۰

(۶) سوره مؤمنون آیه ۲۴

(۷) سوره مؤمنون آیه ۲۵

(۸) سوره اعراف آیه ۶۶

(۹) سوره شعراء آیه ۳۴

(۱۰) سوره ذاریات آیه ۳۹

(۱۱) سوره غافر آیه ۲۴

(۱۲) سوره ص آیه ۴

(۱۳) سوره حجر آیه ۶

(۱۴) سوره انبیاء آیه ۵

(۱۵) سوره آل عمران آیه ۱۶۱

(۱۶) التبیان / شیخ طوسی ج ۴ ص ۲۷۲

(۱۷) سوره توبه آیه ۶۱

(۱۸) تفسیر نمونه / جمعی از نویسندگان ج ۳ ص ۱۵۳

(۱۹) مجمع البیان / طبرسی ج ۲ ص ۴۰۳

(۲۰) سوره آل عمران آیه ۱۴۴-۱۴۵

(۲۱) سوره توبه آیه ۵۰

(۲۲) نهج البلاغه نامه ۷۸

(۲۳) تفسیر کبیر / فخر رازی ج ۲۳ ص ۱۸۳ ذیل آیه ۱۹ سوره نور

(۲۴) جامع البیان / طبری ج ۱۸ ص ۱۱۹

(۲۵) مسند/ احمد بن حنبل ج ۳ ص ۸۵

(۲۶) سوره نور آیه ۱۲

(۲۷) تفسیر مجمع البیان / طبرسی ج ۲ ص ۴۰۵

(۲۸) شرح الاخبار / قاضی نعمان ج ۱ ص ۲۷۹

(۲۹) تفسیر القمی / علی بن ابراهیم ج ۱ ص ۱۱۷

(۳۰) همان

(۳۱) سوره احزاب آیه ۶۰

(۳۲) تفسیر « علی بن ابراهیم » ، طبق نقل « نور الثقلین » ج ۴ ص ۳۰۷

(۳۳) سوره نور آیه ۱۹

(۳۴) تفسیر نمونه / جمعی از نویسندگان ج ۱۴ ص ۴۲۱ و ۴۲۲

(۳۵) اصول کافی/کلینی ج ۲ ص ۴۲۸

(۳۶) همان ج ۲ ص ۳۵۶

(۳۷) سوره نور آیه ۱۹ و ثواب الاعمال / صدوق ص ۲۹۳ ح ۱

(۳۸) آسیبهای اجتماعی و درمان آن / دشتی ص ۱۷۶

(۳۹) سوره حجرات آیه ۶