هنر ایرانی, هنر معنوی

روند خلق آثار هنری در ایران اغلب در چارچوب ارزش ها, سنت ها و مفهوم های درونی هنرمند شکل گرفته است

روند خلق آثار هنری در ایران اغلب در چارچوب ارزش‌ها، سنت‌ها و مفهوم‌ های درونی هنرمند شکل گرفته است. از قدیمی‌ترین آثار بر جای مانده تا حال حاضر، همواره ویژگی‌ های ممتازی در هنر ایران به چشم می‌خورد. هنرمندان کمال مطلوب را بر واقعیت، و در طراحی، تجرید و خلاصه ‌نگاری را بر طبیعت‌ گرایی ترجیح داده‌ اند. آنها بیشتر تمایل داشته ‌اند مطلب مورد نظر خودشان را نمایش دهند تا آن چیزی که به صورت ظاهر دیده می ‌شود. هنرمندان در اغلب نقوش، افزون بر شکل ظاهری نقش، به فضای منفی نقش هم توجه داشته ‌اند. آنها همیشه به ایجاد تعادل بین فضای مثبت و منفی نقش عنایت داشته ‌اند و این خود یکی از شاخصه‌ های مهم نقوش در هنر ایران، به ویژه در دوره اسلامی است.

تجربه ‌های گذشته نشان می ‌دهد قلمرو هنر ایران هیچ ‌گاه بسته و محدود نبوده است. با توجه به موقعیت جغرافیایی، ایران همیشه با تمدن ‌های بزرگ شرق و غرب به طور مستقیم در تماس بوده است. هر چند در ابتدای استیلای حکومت‌ها و فرهنگ‌ های بیگانه، هنر ایران برای مدت کوتاهی دچار رکود بود ولی دوباره در مدت زمان بسیار کوتاه، شاهد شکوه و جلال هنر ایرانی در آن دوره بوده ‌ایم. برای مثال، با انقراض هخامنشیان و استقرار پارتیان، هرچند شاهد تحمیل فرهنگ و هنر یونانی هستیم، ولی هنر ایرانی از بین نرفت. با ظهور اسلام در ایران، نه تنها هنر ایرانی، بسیاری از ویژگی‌ های خود را حفظ نمود بلکه باعث شکوفایی و رنسانس هنر ایران در دوره‌های آل ‌بویه و سامانیان شد. ما شاهد همین اتفاق در دوره مغول هم هستیم. بعد از حمله مغول، هنر ایران در برخورد با تمدن و هنر چین متحول گردید. در طول دوره‌های مختلف، در این برخوردها، هنرمندان ایرانی گاهی متاثر بوده و یا عناصری را از هنر دیگر فرهنگ‌ ها اخذ کرده ‌اند ولی آن را چنان با روح هنر ایرانی آمیزش داده‌اند که حاصل آن کاملا ‌ ایرانی شده است؛ هرچه را که در این برخوردها لازم بوده انتخاب نموده و در مدت زمان کوتاهی، آن را چنان اصلاح کرده‌اند که دیگر با ارزش‌ها و شاخص‌های هنر ایرانی غریبه نبوده است. برای مثال، هنرمندان دوره هخامنشیان تعدادی از نقش‌ها و فرم‌های هنر بابل و سومر را اقتباس نموده و سپس آن را تعدیل کرده‌اند. شکل حیوان افسانه‌‌ای شیر بالدار و سر انسان که در نمای خارجی سردرهای تخت جمشید قرار دارد از هنر بابلیان اقتباس شده است. همین نقش حیوان افسانه ‌ای، در تزئینات پارچه در دوره اسلامی هنر ایران،‌ در زمان آل بویه به صورت بسیار خلاصه و به گونه ‌ای نقش برجسته نیز ظاهر شده است.

هنر ایران، چه قبل از اسلام و چه در دوره اسلامی، دارای یک سلسله شاخص‌ها و ارزش‌های ثابت است. یکی از مهم‌ ترین شاخص‌های آن، ارتباط بسیار نزدیک میان هنر و آداب معنوی برگرفته از مذهب می‌باشد. این ارتباط یکی از مهم‌ ترین عوامل شکل‌ دهنده هنر ایران است. در هنر ایران قبل از اسلام نیز، این ارتباط کاملا هویداست. در مجموع، هنر ایرانی به دنبال آن نیست که جهان مادی را آن گونه که به ذهن می‌آید با همه ناهماهنگی‌ ها، درشتی‌ها و برخوردهای نامطبوع آن مجسم سازد، بلکه به گونه غیر مستقیم، خواهان توصیف «جوهر و ذات» است که دگرگون ‌ناشدنی می ‌باشد.

هنرمند ایرانی، با وجود خدمات جالبی که انجام می ‌دهد و با احترامی که برای سنت قائل است، از تقلید کارهای پیشینیان - اغلب با مقداری تکمیل تا جایی که سلیقه و مهارتش اجازه می ‌دهد - راضی است. این شکیبایی و انکار نفس در همکاری با هنرمندان نسل‌ های گذشته، همواره یکی از منافع نیرو و اصالت هنر ایران در بهترین دوران بوده است. با این شیوه، رمز و رموز هر هنر، سینه به سینه از استاد به شاگرد منتقل شده است.

امروزه هنرمند باید به فرهنگ گذشته این سرزمین توجه داشته باشد و دوباره در معرض کارها و آثار استادان بزرگ قرار گیرد و به سنت‌ها توجه کند و آنها را شناسایی و به اجرا و عمل درآورد و ابتکار و نوآوری را با سنت ‌های پراکنده پیشینیان همراه سازد؛ زیرا مایه اصلی هر تحول هنری، توجه به سنت است؛ سنت‌ها هم زمانی زنده هستند که همراه و همگام و در میسر نوآوری باشند. در گذشته، هنرمندان بزرگ اگر گاهی چیزی می‌ گرفتند، آن را با چنان جوهری اخذ می ‌کردند که حاصل آن یکسره ایرانی می ‌شد. هر چه را که می ‌خواستند و لازم بود برمی ‌داشتند و هر چه را که برمی ‌داشتند آنچنان مجرب و با مهارت اصلاح کرده و تغییر می‌ دادند که پس از دمیدن آن نفس ازلی و سرشار هنرمندانه‌، دستمایه اولیه دیگر هیچ غریبه و نا آشنا نبود. بسیاری از عواملی که در گذشته موجب تعالی هنر ایران بوده است هنوز موجود و فراهم است. همان تیزهوشی، ظرافت، زیبایی، لطافت حسی و ابتکاری که قبلا اعجاز می ‌کرده است، امروزه نیز در ایرانیان وجود دارد. لیکن باید راه‌ها و روش‌ های دستیابی برای رسیدن به تعالی هنر را شناسایی نموده و آن را دوباره احیا نماییم.

یکی از راه‌ ها، توجه و معرفی آثار گرانمایه استادان بزرگ است تا با توجه به شناخت این آثار، بار دیگر پیوند با گذشته و سنت‌های هنری برقرار گردد و به خویشتن خویش بازگردیم. این میراث باور نکردنی را که پیشینیان برای ما بر جای گذاشته ‌اند، با استعداد و ذوق هنری فراوان در جهت احیای ارزش‌های والای آن، حراست کنیم و از گزند هوا و هوس‌های زمانه محفوظش بداریم.

برای نیل به ارزش‌های هنر ایرانی بایستی به مهم ترین عامل رشد و تکامل آن، که همانا ارتباط نزدیک با فرهنگ و سنت‌ های این سرزمین است، توجهی شایسته شود. عنایت به فرهنگ و سنت‌ های این سرزمین و از طرف دیگر، ابتکار و نوآوری که مایه اصلی تحول می‌ باشد، نقش مهمی را ایفا می ‌کنند. سنت، زمانی زنده است که در آن ابتکار و طرح نو باشد و اگر آن را از فرهنگ و سنت گذشتگان جدا سازیم مانع حرکت و پویایی آن شده‌ایم. در بخشی از تاریخ هنر ایران، هرگاه هنرمندان نسبت به اصول و سنت‌ ها توجه کمتری داشته ‌اند، شاهد محو ارزش‌های والای هنری ایران در میان مردم و جامعه بوده ‌ایم.

شناخت تحولات جامعه ‌ای که هنرمند در آن زندگی می‌ کند نیز از اصولی است که هنرمندان باید نسبت به آن آگاهی داشته باشند. به طور مثال در دوره شاه عباس در اثر بروز تحولات سیاسی و اقتصادی در جامعه، رکودی در هنر نقاشی ایران پدید آمد ولی رضا عباسی با ابتکار، نوآوری و رواج نقاشی تک ورقی، هرچند مسیر این هنر را تغییر داد، اما تحول و تحرکی جدید را در هنر نگار‌گری به وجود آورد.

برای شناسایی ارزش‌ هنر ایرانی، باید پایه و اصول این هنر را به دقت مورد بررسی قرار دهیم. در پژوهش‌های صد ساله اخیر توسط محققین خارجی، بیشتر جنبه تاریخی مورد بررسی و مداقه بوده و هیچ ‌گاه کوششی در جهت آموزش،‌ رونق و تجدید حیات آنها مطرح نبوده است. متاسفانه کمتر پژوهشگر ایرانی را سراغ داریم که به صورت کامل در این امر تحقیق نموده و ارزش‌ های جاودانه این هنر را معرفی کرده باشد.اکنون بر ما واجب است تا برای احیای این هنر، راه‌ ها و روش‌ ها را شناسایی کرده و با فراهم نمودن بستری متناسب با شان این هنر، مرتبه وقوع همان رستاخیزی را که پیش ‌بینی شده است، پدید آوریم. تاریخ چند هزار ساله هنر ایران نشان داده است هرگاه شرایط مناسبی مهیا گردیده، ارزش‌ های جاودانه این هنر همچون آتش زیر خاکستر، شعله ‌ور شده و همه جا را روشن کرده است. در پایان فراموش نکنیم که در این هجوم و با حضور فرهنگ جهانی، هنری ماندگار است که از شاخصه‌ های جاودانه هنر ایرانی برخوردار باشد.

شهره گل محمدی