دوری و پرهیز از گناه

در سومین فراز از دعای امام عصر عج سخن از دوری از گناه و ترك آن آمده آنجا كه می خوانیم «توفیق الطّاعهٔ و بعد المعصیهٔ خدایا توفیق اطاعت و دوری از گناه را به من عنایت فرما »

● مسأله دوری از گناه

در سومین فراز از دعای امام عصر(عج) سخن از دوری از گناه و ترك آن آمده آنجا كه می‏خوانیم: «توفیق الطّاعهٔ و بعد المعصیهٔ؛ خدایا توفیق اطاعت و دوری از گناه را به من عنایت فرما.»

واژه دوری از گناه همان تقوا و پرهیزكاری و مراقبت در ترك هرگونه گناه و نافرمانی خدا است. مسأله دوری از گناه از عوامل مهم ریشه‏ای و كلیدی برای هدایت و ره‏روی در راه كمالات است، چرا كه گناه یك آسیب و آفت خطرناك و سرنوشت برانداز برای هلاكت و گمراهی و سقوط در درّه هولناك عذاب الهی است. برای روشن شدن این مطلب، نظر شما را به چند مثال جلب می‏كنم:

۱) انسانی كه از نظر جسمی بیمار می‏شود، نزد طبیب برای معالجه می‏رود، طبیب به طور كلی در بازگرداندن سلامتی به بیمار، دو برنامه دارد:

الف) برنامه بهداشت و پیش‏گیری

ب) برنامه درمان و به عبارت دیگر پزشك در علاج خود دارای دو دستور منفی و مثبت است، در مورد برنامه منفی می‏گوید: باید از این چند موضوع پرهیز كنی، و اگر قبلاً نیز پرهیز می‏كردی گرفتار بیماری نمی‏شدی، و در برنامه مثبت می‏گوید: از این چند مورد دارو (از قرص، و شربت و آمپول و...) باید استفاده كنی، و طبق دستور تنظیم شده رفتار نمایی، تا درمان‏یابی. در این برنامه، قطعاً مسأله پیش‏گیری و پرهیز مهم‏تر و آسان‏تر و كم هزینه‏تر از برنامه مثبت و درمان (داروها) است، حتی ممكن است بیمار بر اثر ادامه پرهیز بی آنكه دارو مصرف كند، سلامتی خود را بازیابد.

۲) درختی را در نظر بگیرید،برای رشد و به ثمر رسیدن آن نیاز به فراهم شدن عوامل كمال مانند: نور، حرارت، غذا(كود)، آب و هوای آزاد است، با ایجاد این عوامل به طور طبیعی و سریع رشد نموده و به رشد و كمال خود ادامه می‏دهد. ولی آیا همین آمادگی كافی است، قطعاً نه، بلكه باید از عوامل ضد تكامل مانند آفت‏های مختلف گیاهی نیز جلوگیری و پیش‏گیری شود، و گرنه آن آفت‏ها تار و پود گیاه را می‏خورند، و آن را درهم می‏شكنند و از درون متلاشی می‏سازند. در انسان نیز در رابطه با كمالات و رشد معنوی نیاز به فراهم شدن عوامل تكامل مانند: علم،ایمان،عمل صالح و رابطه عرفانی و تنگاتنگ با خدا است. ولی همین آمادگی كافی نیست، بلكه باید از هرگونه عوامل ضد تكامل، یعنی آفت‏های گناه دوری كرد، و با سپر تقوا و دژ نیروی ملكوتی ضدگناه، از نفوذ هرگونه گناه به طور قاطع جلوگیری نمود. وگرنه همان گناه همانند آفت‏های گیاه در این مثال، تار و پود معنویت انسان را می‏خورد، و انسان را بی‏محتوا و بی هویت نموده و در پرتگاه هلاكت و سقوط قرار می‏دهد.

بر همین اساس می‏بینیم در دعای فوق، امام عصر(عج) به ما آموخته كه از گناه فاصله بگیریم و دوری كنیم، و این تعبیر از تعبیر ترك گناه، رساتر و پرمعنی‏تر است، چرا كه مسأله دوری از گناه دامنه وسیع‏تر و عمیق‏تر دارد، و پیام آور آن است كه گناهان، و اقسام آنها و زمینه‏ها و عوامل و آثار شوم آنها را بشناسیم، خود را در مبارزه و ستیز با گناه به گونه‏ای بسازیم كه از آن متنفّر شده و فرار كنیم و فاصله قاطع بگیریم، چنان كه خداوند در قرآن می‏فرماید: «ففرّوا الی اللّه انّی لكم منه نذیرٌ مبینٌ؛(۱) پس (از هرگونه گناه و انحراف) به سوی خدا فرار كنید، كه من از سوی او برای شما هشدار دهنده هستم.» در قرآن در مورد بعضی از گناهان تعبیراتی مانند: اجتناب از گناه، نزدیك نشدن به گناه شده كه بیانگر شدت مراقبت برای حفظ خود از گناه است، مثلاً می‏فرماید: «واجتنبوا الطّاغوت؛(۲) از طاغوت دوری كنید.» و یا می‏فرماید: «ولاتقربوا الفواحش ماظهر منها و ما بطن؛(۳) به كارهای زشت خواه آشكار و خواه پنهان نزدیك نشوید.» و یا می‏فرماید: «ولاتقربوا مال الیتیم؛به مال یتیم (برای حیف و میل آن) نزدیك نشوید.» و یا می‏فرماید: «ففروا الی اللّه؛(۴) از گناهان به سوی خدا فرار كنید.» تعبیر به فرار بیانگر آن است كه لحظه‏ای غفلت نكنید، بلكه بی درنگ و سریع از گناه فاصله بگیرید.

این تعبیرات یك نوع آژیر خطر است، چرا كه انجام ندادن و نزدیك نشدن، نشانگر دو نوع خطر است، مثلاً در مورد نفت می‏گوییم كبریت به آن نزنید، ولی در مورد بنزین می‏گوییم كبریت را نزدیك آن نبرید كه فاجعه می‏آفریند. موضوع دوری از گناه (بعد المعصیه) بیانگر آن است كه عصیان و نافرمانی خدا چنان وسوسه انگیز است كه نزدیك شدن به پرتگاه آن ممكن است انسان را در پرتگاه خطرناك قرار دهد، بنابراین باید به عوامل زمینه ساز و سوق دهنده به سوی گناه مانند محیط فاسد و آلوده، و غذای حرام و دوست نامناسب و...كه لغزندگی شدیدی برای سقوط در درّه گناه دارند دوری نمود. تا آنجا كه امیرمؤمنان علی(ع) فرمود: «من كان یؤمن باللّه و الیوم الآخر فلایقوم مكان ریبهٍٔ؛(۵) كسی كه ایمان به خدا و روز قیامت دارد، در مكانی كه موجب تهمت و شك او می‏شود نمی‏ایستد.» و امام صادق(ع) فرمود: «انسانی كه به خدا و قیامت ایمان دارد در مجلسی كه امامی را سرزنش كنند، یا مؤمنی را عیب‏جویی نمایند نمی‏نشیند.»(۶)

و نیز در رابطه با دوری از گناه، در گفتار بسیاری از پیامبر(ص) و امامان(ع) تعبیر به هجرت و «ایّاك و ایّاكم» كه بیانگر شدت پرهیز و دوری از گناه است. و نیز تعبیر به «احذر و احذروا» شده كه به معنی هشدار و هراس شدید از گناه است، تا مبادا انسان با نزدیك شدن به آن مبتلا گردد.

چنان كه با نگاه به گفتار امام علی(ع) (كه در غررالحكم، جلد اول) آمده این تعبیرات را به طور مكرر می‏بینیم مثلاً می‏فرماید: «ایّاك و النّمیمهٔ فانّها تزرع الضّغینهٔ و تبعّد عن اللّه و النّاس؛(۷) از سخن چینی، به شدت دوری كن، چرا كه باعث كینه توزی و دوری از خدا و خلق می‏شود.» یا می‏فرماید: «احذر فحش القول و الكذب، فانّهما یزریان بالقائل؛ از زشت گویی و دروغ بترس و برحذر باش، چرا كه این دو، گوینده‏اش را معیوب می‏سازد.»

و امام باقر(ع) در ضمن گفتاری فرمود: «والمهاجر من هجر السّیئات؛(۸) مهاجر و فاصله گیرنده كسی است كه از گناهان فاصله بگیرد.»

این تعبیرات و شبیه آنها حاكی از آن است كه خطر گناه، خطر بسیار شدید و ویران گر است، و انسان باید با قاطعیت از آن فاصله بگیرد، وگرنه سیه بخت دو سرا خواهد شد.

جالب این كه در سخنی از رسول خدا(ص) مسأله دوری و تنفّر و ترس از گناه چنین آمده كه آن حضرت در میان پندهای خود به ابوذر فرمود: «انّ المؤمن لیری ذنبه كانّه تحت صخرهٍٔ یخاف ان تقع علیه، و انّ الكافر لیری ذنبه كانّه ذبابٌ مرّ علی انفه؛(۹) انسان با ایمان نسبت به گناه خود، به گونه‏ای برخورد می‏كند و می‏ترسد كه گویی در زیر سنگ بسیار سنگینی در سختی قرار گرفته و هرلحظه ترس آن را دارد كه آن سنگ بر روی او بیفتد و او را به هلاكت برساند، ولی كافر گناه را همچون مگسی می‏پندارد كه از كنار بینیش عبور می‏نماید.» نكته قابل توجه این كه یكی از عوامل زمینه ساز برای انجام گناه، رضایت به آن است كه موجب سوق دادن نیت و عمل به سوی گناه می‏شود، اسلام برای دوری از گناه، رضایت به آن را نیز گناه شمرده، گرچه سال‏ها از انجام گناهی گذشته باشد، در این راستا رسول خدا(ص) فرمود: «هرگاه گناهی پدید آید، كسی كه در كنار گناه ناظر و حاضر است ولی از آن متنفّر می‏باشد، مانند كسی است كه از آن غایب است، ولی كسی كه از گناه غایب است اما به انجام آن خشنود است، مانند كسی است كه در انجام آن حاضر و شریك می‏باشد.»(۱۰) و در زیارتنامه امام حسین(ع) آمده: «لعن اللّه امّهٔ سمعت بذلك فرضیت به؛ خدا لعنت كند امّتی را كه ماجرای كربلا را شنید و به ظلم‏های آن نسبت به امام حسین(ع) و یارانش راضی شد.»

آخرین سخن در این راستا این كه در تحقیق و ریشه‏یابی چنین به دست می‏آید كه عامل اصلی برای سوق دادن انسان‏ها به سوی گناه، شیطان است، او است كه با القائات خود، روح انسان را به نفس امّاره تبدیل می‏كند، و نفس امّاره نیز انسان را به سوی گناهان می‏كشاند، پس باید با جهاد اكبر به جنگ شیطان رفت، بهترین راه برای نبرد با شیطان، تحصیل فضایل است كه می‏توان به یاری فضایل كه لشگر نیرومند عقل هستند، لشگر شیطان را مغلوب كرد، در این راستا نظر شما را به این سخن جالب پیامبر(ص) جلب می‏كنیم، آن حضرت به یاران فرمود: «آیا می‏خواهید شما را به چیزی خبر دهم كه اگر به آن عمل كنید، شیطان از شما مانند دوری مغرب از مشرق دور می‏گردد؟» پاسخ دادند. آری، فرمود: «روزه روی شیطان را سیاه می‏كند، صدقه كمرش را می‏شكند، دوستی برای خدا و تقویت با عمل صالح، پشتیبانش را متلاشی می‏نماید، استغفار، شاه‏رگش را قطع می‏كند.»(۱۱)

نتیجه این كه شیطان شكنی باعث دوری بسیار از گناه، و تنفّر شدید از معصیت خواهد شد.

این مطالب بیانگر آن است كه باید از ابعاد مختلف با گناه فاصله گرفت و از آن به شدت دوری نمود. و حتی فضای ذهن را از هرگونه تمایل به آن پاك سازی كرد.

● مسأله تخلیه و تحلیه و تجلیه

نكته جالب دیگر در رابطه با ترك گناه، مسأله‏ای است كه علمای اخلاق برای پیمودن راه سیر و سلوك عرفانی و اخلاقی بیان كرده‏اند كه خلاصه‏اش چنین است: هرگاه مؤمن تصمیم بر ترك گناه گرفت، روح و روانش را از آلودگی گناه خالی نموده و به مقام تخلیه رسیده است. سپس اگر روح و روان پاكش را با زیورهای فضایل اخلاقی بیاراید به مقام تحلیه و آراستگی رسیده، و اگر از این مرحله نیز بالا رفت و دل و روح خود را آینه جمال الهی نمود، عظمت خدا در او تجلّی می‏كند، و او به مقام مظهریت می‏رسد كه عالی‏ترین درجه عرفان و اخلاق است. به این ترتیب پایه نخست این مقام عالی و ملكوتی، دوری از گناه است.

بر همین اساس وقتی كه پیامبر(ص) در آخرین جمعه ماه شعبان، در مسجد النّبی در مدینه خطبه‏ای در شأن ماه رمضان القاء فرمود، و پاداش چند برابر اعمال نیك در این ماه را گوشزد كرد، و حتی فرمود: «تلاوت یك آیه در این ماه معادل تلاوت همه آیات قرآن پاداش دارد» در قسمت پایانی خطبه، حضرت علی(ع) پرسید: «برترین عمل در این ماه چیست؟» پیامبر(ص) در پاسخ فرمود: «افضل الاعمال فی هذا الشّهر الورع عن محارم اللّه؛ برترین كارها در این ماه، پرهیز و دوری از حرام و معصیت خدا است.»(۱۲)

مقام تقوا و دوری از گناه در درجه‏ای است كه از نظر قرآن قبولی و كمال هرگونه عمل نیك بستگی به دوری از گناه دارد، وگرنه كارهای نیك در كنار گناه، بی خاصیت خواهد شد، و مانند علف هرزه‏هایی است كه مانع رشد و به ثمر رسیدن گیاهان مفید و پرثمر می‏شود، باید آن علف‏ها را وجین كرد تا آن گیاهان مفید به رشد و نمو كافی برسند. آری در آیه نهم مائده قرآن می‏خوانیم: «انّما یتقبّل اللّه من المتّقین؛قطعاً خداوند كارهای نیك را از افراد پاك و پرهیزكار از گناه می‏پذیرد.»

حجهٔ‏الاسلام و المسلمین محمد محمدی اشتهاردی

پی‏نوشت‏ها:

۱) سوره ذاریات، آیه ۵۰.

۲) سوره نحل، آیه ۳۶.

۳) سوره انعام، آیه ۱۵۱.

۴) سوره اسراء، آیه ۳۶، سوره ذاریات، آیه ۵۰.

۵) اصول كافی، ج ۲، ص ۳۷۸.

۶) همان، ص ۳۷۷.

۷) غررالحكم، ج ۱، ص ۱۴۹.

۸) همان، ص ۱۴۳، اصول كافی، ج ۲، ص ۲۳۵.

۹) بحارالانوار، ج ۷۷، ص ۷۹.

۱۰) وسائل الشیعه، ج ۱۱، ص ۴۱۰.

۱۱) فروع كافی، ج ۴، ص ۶۲.

۱۲) عیون اخبار الرّضا، ج ۱، ص ۲۹۵.

۱۳) فروع كافی، ج ۴، ص ۶۲.

۱۴) سوره شمس، آیه ۹ ـ ۱۰.

۱۵) سوره احزاب، آیه ۳۶.

۱۶) سوره جن، آیه ۲۳.

۱۷) سوره بقره، آیه ۶۱.

۱۸) نهج البلاغه، حكمت ۳۴۸.

۱۹) صحیفه سجادیه، دعای هشتم.

۲۰) اصول كافی، ج ۲، ص ۲۸۸.

۲۱) همان، ص ۲۸۷.

۲۲) تحف العقول، ص ۴۷۸.

۲۳) سوره لقمان، آیه ۱۶.

۲۴) سفینهٔ البحار، ج ۱، ص ۴۸۸ (واژه ذنب).

۲۵) غررالحكم؛ میزان الحكمه، ج ۴، ص ۱۶۶.

۲۶) اقتباس از بحارالانوار، ج ۱۱، ص ۱۶۴.

---